اهل بیت چه کسانی هستند؟

مصادیق اهل بیت(ع) از نظر شیعه چه کسانی هستند؟

قرآن از تعلق اراده خدا بر تطهیر اهل بیت از رذائل و پلیدی‌ها سخن می‌گوید. در این جا این سؤال مطرح می‌شود که مصادیق اهل بیت (ع) از نظر شیعه چه کسانی هستند؟

در پاسخ باید گفت که : نظر سائل به آیه مبارکه است که می‌فرماید:

«إِنّما یُریدُ اللّه لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجسَ أَهلَ البَیْتِ وَیُطهّرکُمْ تَطْهیراً». (1)

«خداوند می‌خواهد پلیدی‌ها را تنها از شما خانواده دور کند و شما را کاملًا پاک گرداند».

برای‌بررسی‌آیه «تطهیر» لازم است دو مطلب مورد بحث قرار گیرد:

1. مفهوم «اهل بیت» چیست و عرب این واژه را در چه موردی به کار می‌برد؟

2. این آیه در مورد چه کسانی نازل شده است؟

تبیین مفهوم «اهل بیت»
واژه «اهل بیت» مرکب از دو کلمه است:

1. اهل.

2. بیت.

مفهوم هر دو کلمه واضح و آشکار است و برای تشریح آن، به نقل سخنان فرهنگ نویسان عرب نیازی نیست؛ زیرا واژه «اهل» هر چند عربی است، ولی به خاطر ورود آن به زبان پارسی و انس ما با این لفظ در طول چند قرن، آن را در ردیف کلمات فارسی درآورده است و از مجموع استعمالات آن به صورت مضاف می‌توان مفهوم آن را چنین توضیح داد:

اهل امر: زمامداران.

اهل انجیل: پیروان انجیل.

اهل کتاب: پیروان کتاب‌های آسمانی.

اهل اسلام: پیروان اسلام.

اهل الرجل: کسانی که با مردی پیوند خویشاوندی دارند.

اهل بیت: کسانی که در سایه پیوند خویشاوندی، در خانه‌ای به صورت مشترک زندگی می‌کنند.

اهل الماء: موجوداتی که در آب دریا یا کنار آن زندگی می‌کنند.

با توجه به موارد استعمال این کلمه می‌توان مفهوم این لفظ را به شرح زیر تحدید کرد: هر انسانی که نسبت به موضوعی (مضاف الیه) یک نوع انتساب یا اختصاص و الفت و انسی دارد، به آن «اهل آن شی‌ء» می‌گویند، از این‌رو «ابن منظور» در «لسان العرب» می‌گوید: «أهلُ الرجل أخصّ الناس به»؛ «وخِصّیصان هر مردی، اهل اوست».

به دیگر سخن، هرگاه گفته شود «اهل الرجل» مقصود کسانی هستند که به او وابسته بوده، و از اتباع و متعلقان او به شمار می‌روند و بر اساس این بیان، باید گفت: اهل بیت مفهوم وسیعی دارد که فرزندان و همسران انسان را نیز دربرمی‌گیرد، لذا قرآن به روشنی آن را در مورد همسر ابراهیم به کار برده و آورده است که فرشتگان خطاب به او گفتند:

«رَحْمَةُ اللّهِ وَبَرَکاتهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ البَیْت». (2)

«رحمت و برکات الهی بر شما خاندان باد».

مقصود از «اهل بیت» چه کسانی هستند؟

1. «البیت» به بیت معینی اشاره دارد.

مقصود از «اهل بیت» چه کسانی هستند؟
اکنون وقت آن رسیده است که مقصود از اهل بیت در آیه تطهیر روشن شود. هرگاه دلیلی بر انحصار این مفهوم بر همسر و همسران یا خصوص فرزندان اقامه نشود، باید آن را بر همان معنی وسیع حمل کرد، ولی قرائن قاطع نشان می‌دهد که مقصود، پیامبر (ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) هستند و دیگر افراد را شامل نیست.

شواهد و قرائن این گفته عبارت‌اند از:

1. «البیت» به بیت معینی اشاره دارد.
«ال» در واژه «البیت»، ال جنس یا استغراق نیست بلکه اشاره به یک بیت معهود است که مورد عنایت آیه است؛ زیرا اگر مقصود آیه خانه‌های همسران پیامبر (ص) بود، باید می‌گفت: «أهل البیوت»، و لذا آنجا که درباره آنان سخن می‌گوید، صیغه جمع به کار می‌برد، نه صیغه مفرد و می‌فرماید:

«وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَلا تَبَرَّجنَ تَبَرُّجَ الجاهِلیّةِ الأُولی». (3)

«در خانه‌های خود قرار گیرید و مانند دوران جاهلیت نخست، زیبایی‌های خود را آشکار نکنید».

در این آیه هر اتاقی از اتاق‌های زنان رسول خدا بیتی محسوب شده که متعلق به یکی از همسران او بود، در حالی که در آیه، یک بیت مشخص مطرح است و طبعاً باید این یک بیت را معین کنیم، نمی‌توان گفت این «بیت» یکی از بیت‌های متعلق به همسران رسول خدا (ص) است؛ زیرا در این صورت مفهوم آیه کاملًا در ابهام فرو رفته و مجمل خواهد بود، گذشته از این دلیلی ندارد که یکی از بیت‌ها را بر هشت بیت دیگر ترجیح دهیم.

از این جهت باید این بیت، جدا از بیوت ازواج رسول خدا باشد و آن بیت چیزی جز بیت فاطمه نیست که در عین تعلق به وی، به پیامبر نیز تعلق داشت و در آن چهار نفر مشترکاً زندگی می‌کردند.

مؤید این مطلب حدیثی است که سیوطی در تفسیر آیه «فی بُیُوت أَذِنَ اللّه أَنْ تُرفَعَ» (4)

آورده است. او می‌نویسد: وقتی این آیه نازل شد و پیامبر (ص) آن را در مسجد تلاوت کرد، فردی برخاست و از رسول خدا پرسید: این بیوت با عظمت از آن کیست؟ پیامبر فرمود: «بیوت انبیا و پیامبران است». در این هنگام ابوبکر برخاست و در حالی که به خانه فاطمه و علی اشاره کرد، گفت: آیا این خانه نیز از آن خانه‌هاست؟ پیامبر (ص) فرمود: «نعم من أفاضلها» (5)

؛ «آری! از برترین آنهاست».

2. مذکر بودن ضمایر
قرآن در سوره احزاب از آیه بیست و نهم تا آیه سی و چهارم درباره همسران پیامبر بحث و گفتگو می‌کند و در تمام آیات، ضمایر مربوط به همسران پیامبر را مطابق قواعد ادبی مؤنث می‌آورد، در این مورد متجاوز از بیست ضمیر مؤنث به کار می‌برد و می‌فرماید:

«کُنْتُنَّ* فَتَعالَینَ* أُمَتِّعْکُنَّ* أُسَرِّحْکُنَّ* تُرِدْنَ* لَسْتُنَّ* اتَّقَیْتُنَّ* فَلا تَخْضَعْنَ* قلنَ* قَرْنَ فی بُیُوتِکُنَّ* تَبَرَّجْنَ* آتِیْنَ* أَطِعْنَ* وَاذْکُرْنَ* و ...».

ولی هنگامی که به آیه مورد بحث- که در ذیل آیه سی و سه قرار دارد- می‌رسد، لحن سخن دگرگون می‌شود و مخاطب عوض می‌گردد، ضمایر را مذکر می‌آورد و می‌گوید: «عَنْکُمُ الرِّجْسَ» و «یُطَهِّرَکُمْ». در این صورت باید دقت کرد که هدف از این دگرگونی چیست؟

این دگرگونی جز این نیست که آیه درباره غیر این گروه (زنان) نازل شده، هر چند در سیاق آیات مربوط به آنها آمده است. این که علت «تداخل» چیست و چرا در اثنای گفتگوی با همسران، ناگهان طرف خطاب دگرگون می‌شود ومطلب مربوط به غیر آنان به میان می‌آید و آنگاه، بار دیگر به بحث پیرامون همسران باز می‌گردد و ... را در جای دیگری مورد بحث قرار خواهیم داد.

3. اهل بیت (ع) در لسان پیامبر (ص)
روایات متضافر بلکه متواتر از پیامبر (ص) نشان می‌دهد که در این آیه، جز خود پیامبر (ص) و ساکنان خانه فاطمه، احدی مقصود نیست و این روایات را گروهی از صحابه از پیامبر (ص) نقل کرده‌اند که برخی از آنها عبارت‌اند از: 1. ابوسعید خدری 2. انس بن مالک 3. ابواسحاق 4. واثلة بن الاسقع 5. ابوهریره 6. ابوالحمراء 7. سعد بن أبی وقاص 8. عایشه 9. امّ سلمه 10. ابن عباس.

مضمون احادیث حاکی است که پیامبر گرامی (ص) برای روشن کردن مقصود از اهل بیت، دو کار معین انجام داده است که هرکدام در نوع خود قابل توجه است:

1. کسا و عبا و یا قطیفه‌ای بر سر پنج تن افکند و امّ سلمه را که قصد ورود به زیر کسا را داشت، از دخول تحت کِسا بازداشت و این جمله را گفت: «خدایا! اینان اهل بیت من هستند، پروردگارا! پلیدی را از آنان دور ساز!».

2. به مدت هشت ماه و یا بیشتر، موقع رفتن به مسجد برای گزاردن نماز صبح، به خانه زهرا می‌رفت و آنان را برای نماز دعوت می‌کرد و آیه مذکور را تلاوت می‌نمود.

بنابر این، پیامبر (ص) با این دو عمل، کاملًا مصادیق آیه را تعیین فرموده است. اکنون به صورت فشرده به ترجمه و نقل برخی از احادیث می‌پردازیم:

1. ابو سعید خدری می‌گوید:

«رسول اللّه (ص) فرمود: این آیه درباره من و علی و فاطمه و حسن وحسین فرود آمده است».

امّ سلمه می‌گوید: این آیه در خانه من نازل گردید. همان روز زهرا غذایی به حضور پیامبر آورد. پیامبرفرمود: برو پسر عمویت علی و دو فرزند خود را بیاور. زهرا در حالی که دست فرزندان خود را گرفته بود و علی نیز پشت سر اوحرکت می‌کرد، وارد محضر رسول خدا شدند.

پیامبر (ص) حسنین را در آغوش گرفت و علی (ع) در سمت راست پیامبر و دخت او در سمت چپ او نشستند و هر پنج نفر مشغول خوردن غذایی شدند که دخت گرامی پیامبر آماده کرده و به حضور پیامبر آورده بود. ناگهان فرشته وحی نازل شد و آیه تطهیر را فرود آورد. در این هنگام پیامبر کسایی را که شبها آن را به روی خود می‌کشید، برداشت و همه را زیر آن کسا قرار داد و دست خود را از زیر کسا بیرون آورد و به آسمان اشاره کرد و سه بار فرمود:

من با شنیدن این جمله خواستم زیر کِسا درآیم و مشمول چنین فضیلتی گردم. از این جهت گوشه کسا را بالا زدم تا به آنان ملحق شوم. پیامبر آن را از دست من کشید. گفتم: ای رسول خدا، آیا من از اهل‌بیت تو نیستم؟! پیامبر بدون این که یکی از دو طرف قضیه را تصدیق کند فرمود:

«تو زن نیکی هستی و از همسران پیامبر می‌باشی».

مضمون حدیث که در کتاب‌های حدیث و تفسیر نقل شده، همگی بیانگر آن است که مفاد آیه از خصایص این پنج نفر است و غیر آن پنج تن، حتی بهترین و پاکترین همسران او در این فضیلت شرکت ندارند.

رسول گرامی (ص) به روایتی چهل روز و به روایت دیگر هشت ماه و به روایت سوم، نُه ماه، هنگامی که برای گزاردن نماز صبح به مسجد می‌رفت، به در خانه علی (ع) می‌آمد و می‌گفت:

الصَّلاةُ، الصَّلاةُ، «إِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُم تَطْهیراً». (6)

آیا با توجه به این روایات باز می‌توان برای آیه، تفسیر دیگری جست؟ شگفت از سر دبیر مجله «ترجمان الحدیث» لاهور پاکستان «احسان الهی ظهیر» است که خود را مترجم و سخن‌گوی احادیث نبوی می‌داند؛ امّا با بی‌پروایی خاصی این همه احادیث را که نشانگر اختصاص تطهیر به این گروه است نادیده گرفته و در کتاب «الشیعه واهل البیت» به روایت (عکرمه) خارجی اعتماد کرده و می‌گوید: مقصود همسران پیامبر است و می‌افزاید که فرزندان او نیز مجازاً در آن داخل‌اند.

تنها سؤالی که باقی می‌ماند این است که چرا آیه تطهیر در لابلای آیات مربوط به همسران پیامبر آمده است؟

پاسخ آن این است که گاهی قرآن در حالی که درباره موضوعی سخن می‌گوید، آن را رها کرده و به موضوعی دیگر می‌پردازد و اندکی بعد، دیگر بار به همان موضوع نخست برمی‌گردد که یک نمونه از آن رامی‌آوریم:

در داستان یوسف، آنگاه که پرده از خیانت همسر عزیز برافتاد و شوهرش از جریان آگاه شد، عزیز رو به همسر خود کرد و گفت:

«قَالَ إِنَّهُ مِنْ کَیْدَکُنَّ إِنَّ کَیدَکُنَّ عَظیم». (7)

«گفت: این کار مکر شما زنان است و حیله‌های شما بزرگ است».

در حالی که با همسر خود سخن می‌گوید ناگهان خطاب را به یوسف متوجه می‌کند و می‌گوید:

«یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا وَاسْتَغْفِری لِذَنْبِکِ إِنَّکِ کُنْتِ مِنَ الخاطِئین». (8)

«یوسف از او درگذر، و تو- ای زلیخا!- نیز از گناهی که انجام داده‌ای استغفار کن، تو از خطاکاران بوده‌ای».

وامّا در این مورد که چرا در لابلای گفتگو درباره زنان پیامبر (ص) مسأله اهل بیت (ع) آمده است، از دو علت می‌توان یاد کرد:

1. خدا در حالی که درباره زنان پیامبر (ص) سخن می‌گوید، گاهی آنها را تهدید می‌کند و می‌گوید:

«یا نِساءَ النَّبی مَنْ یَأْتِ مِنْکُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَیّنَة یُضاعَف لَها العَذاب ضِعْفَین وَکانَ ذلِکَ عَلی اللّهِ یَسیراً». (9)

«ای زنان پیامبر، هر یک از شما گناه آشکار و فاحشی مرتکب شود، عذاب او دو چندان خواهد شد، واین برای خدا سهل و آسان است».

در این وضعیت، با مطرح کردن اهل بیت و کمالات آنان، می‌خواهد برساند که این خاندان برای شما بهترین الگو هستند، چه بهتر زندگی آنان، سرخط زندگی شما باشد.

2. بسیاری از مسلمانان صدر اسلام درباره علی (ع) و خاندان او کاملًا حساسیت داشتند. هیچ قبیله و عشیره‌ای نبود که فردی از آنان به دست امام در غزوه‌های اسلامی کشته نشده باشد. برای همین بسیاری از آنان از امام سخت دل آزرده و ناراحت بودند و این نوع بغض و کینه، پس از درگذشت پیامبر آشکار شد و گروه‌های زیادی به نوعی از امام و خانواده او انتقام گرفتند.

به خاطر چنین حساسیتی پیامبر (ص) به فرمان خدا آیه مربوط به طهارت و عصمت این خاندان را در لابلای آیات مربوط به همسران پیامبر قرار داد تا تجلی زیادی نداشته باشد. آنگاه برای این که ایجاد اشتباه نکند، از طریق سنّت و حدیث به توضیح مفاد این آیه پرداخت و پرده از مقصد حقیقی آیه برداشت.

این جریان درست مانند این است که افراد خردمند و با تجربه اشیای بسیار قیمتی و گرانبها را در درون خانه در میان اشیایی قرار می‌دهند که برای بیگانه چندان جلب توجه نکند، هر چند خود اهل خانه از درون آن آگاه هستند.

این بحث را با نقل روایتی از سعد بن ابی وقاص به پایان می‌رسانیم:

ترمذی در صحیح خود از سعد وقاص نقل می‌کند که در ماجرای مباهله، پیامبر، علی و فاطمه، حسن و حسین را خواست و گفت: «اللّهُمَ هؤلاءِ أَهْلِی». وی در بخش دیگری از صحیح خود آورده است که پیامبر (ص) حسن وحسین و علی و فاطمه (ع) را با پارچه پوشانید و فرمود:

«خدایا! آنان اهل بیت من هستند. خدایا! پلیدی را از آنان دور ساز و آنان را به نحو خوبی، پاکیزه گردان! امّ سلمه عرضه داشت: ای پیامبر خدا، من هم از آنان هستم؟ فرمود: تو بر جای خود باش (وارد کسا مشو) تو زن خوبی هستی». (10)

پی نوشت:

1- احزاب/ 33.

2- هود/ 74.

3- احزاب/ 33.

4- نور/ 36.

5- الدر المنثور: 6/ 203، تفسیر سوره نور؛ روح المعانی: 18/ 174.

6- درباره آگاهی از منابع احادیث یاد شده در متن به تفسیر طبری: 22/ 5- 7 و تفسیر الدر المنثور: 5/ 198- 199 مراجعه فرمایید.

7- یوسف/ 28.

8- یوسف/ 29.

9- احزاب/ 30.

10- جامع الأُصول، ج 10، ص 101- 102.

...................

کتاب راهنمای حقیقت ( آیت الله جعفر سبحانی)