اللهم صل علی محمد و آل محمد و عجل فرجهم و العن اعدائهم
آینده جهان در نگاه قرآن
آیندة عالم و فرجام امت اسلامی، به شیوه ای در قرآن بیان شده است که پیامبر اکرم(ص) و وارثان علم آن حضرت، یعنی ائمه(ع)، آن را به طور کامل می دانند و به تمام مراحل و تطورات آن نیز دانا هستند، اما راهی که ما برای شناخت آن داریم، به مقداری است که از آیات و روایات شریفی، که در این باره به ما رسیده، می فهمیم.
و تعداد آیاتی که از آیندة امت و عالم صحبت می کند به ده ها آیه می رسد؛ از قبیل:
وعد الله الذّین آمنوا و عملوا الصّالحات لیستخلفنّهم فی الأرض... .7
خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داد که در روی زمین جانشین دیگرانشان کند.
و این آیه:
سنریهم آیاتنا فی الآفاق و فی أنفسهم حتّی یتبیّن لهم أنّه الحقّ ... .8
زودا که آیات قدرت خود را در آفاق و در وجود خودشان به آنها نشان خواهیم داد تا برایشان آشکار شود که او حق است.
و آیة:
و من أظلم ممّن منع مساجد الله... لهم فی الدّنیا خزیٌ... .9
کیست ستمکارتر از آن که نگذاشت که نام خدا در مسجدهای خدا برده شود... نصیبشان در دنیا خواری است... .
و آیات دیگری که مجموعاً به ده ها آیه می رسد. و روایات و احادیث در این باره به صدها روایت می رسد که در مصادر حدیثی شیعه و سنی آمده است. و برخی از آنها در ابواب مستقلی جمع آوری شده اند. مانند ابواب «ملاحم و فتن» و... که در این روایات پیرامون حوادث بزرگ و کوچکی که بعد از نبی اکرم(ص) تا آخرالزمان برای امت اسلامی رخ می دهد، بحث شده است.
و شاید بیشترین و صحیح ترین روایات نزد شیعه و سنی، روایاتی باشد که از مرحلة ظهور اسلام و داخل شدن اقوام مختلف در اسلام و تشکیل حکومت الهی به دست مهدی منتظر(ع) از فرزندان نبی اکرم(ص) صحبت می کند و هنگامی که روایت و آیه دربارة یک موضوع، اتفاق پیدا می کنند، آن قضیه دارای ارزش علمی بالایی می شود.همان طور که در روایات وارده در تفسیر آیات مربوط به ظهور اسلام یا ظهور امام مهدی(ع) چنین است.
نگاهی اجمالی به آیات تفسیر شده به ظهور امام مهدی(عج)
علامه بحرانی در کتاب المحجّة حدود یکصد روایت وارده دربارة تفسیر آیات به امام مهدی(ع) را گرد آورده است. بعد از بررسی بیش از چهارصد مصدر کتب تفسیری و حدیث، بیش از پانصد روایت که ده ها آیه را به امام مهدی(عج) تفسیر می کند، یافتم؛ که بیشتر آن روایات از طرق شیعه از امامان اهل بیت(ع) و اندکی نیز از طریق اهل سنت روایت شده است.
موضوعات این روایات بسیار متنوع می باشند. من جمله، صحبت از پاره ای وقایع قبل از ظهور ایشان؛ جمع شدن یاران آن حضرت(ع) در مکه، آغاز قیام حضرت مهدی(ع) از مسجدالحرام، حرکت ایشان به سوی قدس، متوجه شدن ایشان به عالم، و جنگ ها و پیروزی های حضرت حجت(ع) و رفاه و گشایش در عصر ایشان، و عدالت و رحمت و دوست داشتن ایشان توسط مردم، و ده ها موضوع کلی و تفصیلی از این مرحله از ظهور اسلام بر سایر ادیان، و آنچه به دنبال این مرحله به وقوع می پیوندد از نزول حضرت مسیح(ع) و تصدیق حضرت مهدی(ع) و حمایت و یاری حضرت مهدی(ع) توسط ایشان، و از آنچه بعداز امام مهدی(ع) رخ می دهد؛ از رجعت پیامبر اکرم(ص) و ائمه (ع) به دنیا و حکومت نمودن به مدت طولانی، پس از آغاز شدن علایم قیامت، و خروج جنبده ای از زمین (دابة الأرض) و یأجوج و مأجوج و... .
نمونه هایی از مصادر شیعه و سنی
1. طبری در تفسیر خود10 می گوید: سُدّی دربارة این سخن خداوند تعالی:
و من أظلم ممّن منع مساجد الله أن یذکر فیها اسمه و سعی فی خرابها.
می گوید: «رومیان بخت النصر را در تخریب بیت المقدس یاری کردند» و دربارة این قول خداوند:
أولئک ماکان لهم أن یدخلوها إلاّ خائفین.12
آنان حق ندارند جز ترسان و لرزان در آن [مسجد] درآیند؛
گفته است: در زمین، هیچ رومی وجود ندارد مگر اینکه اگر بخواهد وارد آن شود، می ترسد که گردنش زده شود، و به پرداخت جزیه ترسانده شده، آنرا می پردازد. و دربارة این آیة قرآن:
لهم فی الدّنیا خزیٌ.13
در دنیا، ایشان را خواری است.
می گوید: اما خواری و ذلت رومیان در دنیا، هنگامی است که امام مهدی(ع) قیام نموده و «قسطنطنیه» را فتح نماید و آنها را به قتل رساند؛ این ذلت آنها در دنیاست.
همین روایت را شیخ طوسی از سدی در تفسیر التبیان14 روایت کرده، و به آخر آن این جمله را اضافه نموده است: «و برای آنان، خواری در دنیا به این است که کشته شوند، اگر حربی باشند.»
مشابه این بیان را «سیوطی» در تفسیر درّ المنثور15، نقل کرده است. همچنین در کتاب العرف الوردی فی أخبار المهدیّ الحاوی16 و در کتاب البرهان17 و صاحب جریدة العجائب18، نیز این روایت نقل شده است.
آنچه را که دربارة قیمت و ارزش علمی روایت نقل شده از سدی گفتیم، در حالی که فقراتی را که سدّی بر زمان خودش تطبیق نموده است، رد نمودیم به این دلیل است که روایت، این نکته را آشکار می کند که در ذهن تابعینی مثل سدی این بوده است که پیروزی کامل مسلمین بر روم و فتح پایتخت آنان ، که در این روایت قسطنطنیه نامیده شده، به دست مهدی موعود(ع) انجام شده و عزت مسلمین در مقابل آنها به دست ایشان تحقق خواهد یافت.
2. در کمال الدین19 از امام صادق(ع) روایت شده است که دربارة آیة:
هو الّذی أرسل رسوله بالهدی و دین الحقّ لیظهره علی الدّین کلّه و لوکره المشرکون.20
او کسی است که پیامبر خود را برای هدایت مردم با دینی درست و برحق، فرستاد، تا او را بر همة دین ها پیروز گرداند، هرچند مشرکان را خوش نیاید.
چنین فرمودند:
به خدا قسم، تأویل این آیه رخ نداده و رخ نخواهد داد تا قائم(ع) خروج نماید. پس آنگاه که خروج نماید، هیچ کافری به خدای عظیم و هیچ مشرکی به امام وجود نخواهد داشت مگر اینکه خروج آن حضرت(ع) را ناخوش دارد. حتی اگر در میان صخره ای مشرک یا کافری پنهان شده باشد، آن صخره ندا می دهد: ای مؤمن، در میان من کافری پنهان شده، مرا بشکن و او را بکش.
و بخشی از این روایت را «فرات»21 و «عیاشی»22 در تفاسیر خود، نقل کرده اند و همچنین در العدد القویّه23 و در تأویل الآیات24 و برخی از مصادر دیگر شیعه نیز ذکر شده است.
در مجمع البیان25 از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده که پس از تلاوت این آیه فرمودند:
آیا دین اسلام بر سایر ادیان غالب شده است؟
همراهان حضرت(ع) پاسخ دادند: بلی.
ایشان فرمودند: هرگز، قسم به کسی که جانم در دست اوست، این اتفاق نمی افتد تا اینکه هیچ شهر و روستایی نباشد مگر اینکه در آن، هر صبح و شام، شهادت بر وحدانیت خدا و رسالت پیامبر اسلام(ص) داده شود.
همین روایت در تأویل الآیات26 و تفسیر صافی27 و دیگر مصادر شیعه نیز بیان شده است.
مصادر اهل سنت، تفسیر این آیه را به نزول عیسی(ع) روایت کرده اند. همان طور که در جامع طبری28 و سنن بیهقی29 و الدّرالمنثور30 ذکر شده است. شافعی، صاحب البیان31 از سعید بن جبیر در تفسیر این قسمت از آیه:
لیظهره علی الدّین کلّه و لوکره المشرکون.
چنین نقل کرده است که: «او، مهدی از عترت فاطمه(س) است.» و سپس می افزاید:
بین این قول، و قول کسانی که می گویند: منظور، عیسی(ع) است؛ منافاتی وجود ندارد، زیرا همان طور که گفته شد، عیسی(ع) یاری دهندة امام مهدی(ع) است.
همچنین فخر رازی در تفسیر خود32 از ابوهریره نقل می کند که گفت:
این وعده ای از جانب خداوند تعالی است که اسلام را بالاتر و برتر از جمیع ادیان قرار دهد. او سپس گفت ... و تمامیت یافتن این امر در زمان خروج عیسی(ع) است.
سدّی می گوید:
این امر هنگام قیام مهدی(ع) است. که هیچ کس باقی نمی ماند مگر اینکه اسلام آورده یا مجبور به پرداخت خراج می گردد.
و احادیث متواتری در نزد شیعه و سنی وجود دارد که نزول عیسی(ع) در زمان ظهور حضرت مهدی(ع) خواهد بود و ایشان پشت سر امام مهدی(ع) نماز خواهد خواند.
3. همچنین مصادر فریقین در تفسیر آیة:
ولو تری إذ فزعوا فلا فوت و أخذوا من مکانٍ قریبٍ.33
اگر ببینی، آنگاه که سخت بترسند و رهاییشان نباشد و از مکانی نزدیک گرفتارشان سازند.
اتفاق نظر دارند که منظور آیه، «جیش خسف» است. یعنی در ابتدای ظهور، لشکری وارد مدینة منوره شده، آنگاه جهت جنگ با امام مهدی(ع)، قصد مکة مکرمه می کنند که خداوند متعال آنها را قبل از رسیدن به مکه، در زمین فرو می برد. این مطلب در تفسیر طبری34، و ثعلبی35 و کتاب البداء و التاریخ36 و عقد الدّرر37 و تفسیر الدّر المنثور38 نقل گردیده است.
بسیاری از مصادر شیعی نیز نظیر این تفسیر را از این آیه روایت کرده اند که مجال بر شمردن آنها نیست. البته قطع نظر از این آیه، روایات متواتری از پیامبر اکرم(ص) ناظر به فرو رفتن لشکر در زمین (خسف جیش) در منابع شیعه و سنی از جمله در صحّاح سته آمده است.
4. مصادر شیعه و سنی در تفسیر آیة متعلق به نزول حضرت عیسی(ع) اتفاق نظر دارند:
و إن من أهل الکتاب إلّا لیؤمننّ به قبل موته و یوم القیامة یکون علیهم شهیداً.39
و هیچ یک از اهل کتاب نیست مگر آنکه پیش از مرگش به او ایمان آورد و عیسی در روز قیامت به ایمانشان گواهی خواهد داد.
این مطلب در تفسیر طبری40 آمده است، و شیخ طوسی نیز تبیان41 می فرماید:
... گویی آیه می خواهد بگوید: احدی از یهود باقی نمی ماند، مگر اینکه قبل از موت حضرت عیسی(ع) به ایشان ایمان می آورد. به این صورت که با خروج امام مهدی(ع) خداوند حضرت عیسی(ع) را برای قتل دجال به سوی زمین می فرستد و همة مردم جهان، ملت واحد می شوند که همان ملت اسلام حنیف و دین ابراهیم(ع) می باشد.
و ابن عباس و ابومالک و حسن بصری و قتاده و ابن زید و... همین نظر را دارند و طبری نیز این قول را اختیار کرده است. و این آیه، مخصوص یهودیانی است که در آن زمان زندگی می کنند. و از شیعیان، علی بن ابراهیم این قول را در تفسیرش ذکر کرده است.
نمونه هایی از مصادر شیعی:
1. شیخ صدوق، در کمال الدین42، از امام باقر(ع) نقل می کند که فرمودند:
قائم ما (اهل بیت) با ترس و رعب (که در دل دشمنانش ایجاد می شود) یاری می شود، با نصرت و پیروزی تأیید می شود، زمین رام وی می شود، گنج ها برایش آشکار می گردد، حکومتش شرق و غرب عالم را فرا خواهد گرفت، خداوند عزوجل به وسیلة او دینش را بر سایر ادیان غالب خواهد نمود، هرچند کافران اکراه داشته باشند، هیچ خرابی باقی نمی ماند مگر اینکه آباد می شود، و روح الله، عیسی بن مریم(ع) ، نزول کرده و پشت سر حضرت مهدی(ع) نماز خواهد گذارد. پس آنگاه که حضرت بقیة الله(عج) ظهور نماید به کعبه تکیه نموده و سیصد و سیزده مرد اطرافش اجتماع می نمایند. و اولین چیزی که می گوید این آیة شریفه است:
بقیةالله خیرٌ لکم إن کنتم مؤمنین.43
اگر ایمان آورده اید، آنچه خدا باقی می گذارد برایتان بهتر است.
آنگاه می فرمایند:
من بقیةالله در زمین هستم و خلیفه و حجت خدا بر شما می باشم، هیچ مسلمانی بر ایشان سلام نمی کند مگر با این جمله:
السّلام علیک یا بقیّةالله فی أرضه.
2. نعمانی در کتاب غیبت44 خود، از ابوبصیر نقل کرده است که گفت:
از امام باقر(ع) دربارة این آیة شریفه پرسیدم که:
سنریهم آیاتنا فی الآفاق و فی أنفسهم حتّی یتبینّ لهم أنّه الحقّ.45
امام باقر(ع) پاسخ فرمودند:
در درونشان، مسخ را و در بیرونشان، حرکت و خروش آفاق، علیه آنان را نشانشان می دهد. پس قدرت خدا را در انفس خویش و در آفاق می بینند و ضعفشان برایشان آشکار می شود. و معنای این سخن خداوند تعالی (حتّی یتبیّن لهم أنّه الحقّ) خروج قائم(ع) و چه بسا معنای مسخ مذکور برای سرکشان، مسخ در شخصیت و روحیاتشان باشد که با آن ضعفشان آشکار می شود.
3. در غیبت نعمانی46 از حضرت امیرالمؤمنین(ع) دربارة این سخن خداوند عزوجل:
فاختلف الأحزاب من بینهم.47
گروه ها با هم اختلاف کردند.
سؤال شد، ایشان فرمودند:
با دیدن سه چیز منتظر فرج باشید.
گفته شد ای امیرالمؤمنین(ع) آنها چیستند؟
حضرت علی(ع) فرمودند:
اختلاف اهل شما به خاطر آنچه که در بین آنهاست، پرچم های سیاه از خراسان، فزع (صیحة) آسمانی در ماه رمضان.
دوبارة سؤال شد: این صیحه در ماه رمضان چیست؟ امیرالمؤمنین(ع) فرمودند:
آیا سخن خداوند عزوجل را در قرآن نشنیده اید که می فرماید:
إن نشأ ننزّل علیهم من السّماء آیةً فضلّت أعناقهم لها خاضعین.48
اگر بخواهم از آسمان برایشان آیتی نازل می کنیم که در برابر آن به خضوع سر فرود آورند.
[سپس فرمودند:] آن، نشانه ای است که زنان جوان را از سراپردة خود خارج می کند و خواب رفته را بیدار می نماید و کسی را که در حال چرت است به فزع وامی دارد.
و همین روایت را سلمی، از اهل سنت، در عقدالدرر49 و بسیاری دیگر از منابع شیعی، که مجال ذکرشان نیست، روایت کرده اند. و برخی از آنها این روایت را از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و از ابن عباس نقل کرده اند. و روایات دیگری صیحه یا آیه و نشانة ماه رمضان را این گونه تفسیر نموده اند که آن صدایی است از آسمان، خطاب به همة ملت های عالم به این که جنگ و نزاع ها و دوری از دین را کنار گذاشته و از امام مهدی موعود(ع) اطاعت نمایند و حضرت مهدی(ع) را با اسم و اسم پدرش نام می برد. با قطع نظر از تفسیر آیه، دربارة این ندای آسمانی روایات دیگری نیز در مصادر شیعه و سنی نقل شده است که مجال ذکر مصادر آنها نیست.
4. در مصادر شیعه، در تفسیر آیة:
و لئن أخّرنا عنهم العذاب إلی أمّةٍ معدودة لیقولنّ مایحبسه ألا یوم یأتیهم لیس مصروفاً عنهم و حاق بهم ما کانوا به یستهزؤن.50
و اگر چندگاهی عذابشان را به تأخیر بیفکنیم می پرسند: چه جیز مانع آن شده است؟ آگاه باشید چون عذابشان فرا رسد، آن را بازنگردانند، و آنچه را مسخره می کردند، آنان را دربرخواهد گرفت.
چنین آمده است که مقصود از «امّة معدودة» اصحاب حضرت مهدی(ع) می باشند و در تفسیر قمی51 ذیل این آیه از امام معصوم(ع) نقل شده است که فرمودند:
«أمّة معدودة» اصحاب قائم(ع) اند که سیصد و ده و اندی می باشند.
و عیاشی نیز همین روایت را از امام باقر(ع) در تفسیر خود نقل کرده و به آن افزوده است که؛
در یک لحظه، مانند برگ پاییزی که فرو می ریزد، گرداگرد آن حضرت گسیل می گردند.52
و خود او از امام صادق(ع) با لفظ «او، قائم(ع) و اصحابش می باشند» روایت کرده است.53 همچنین نعمانی در آن را از امام صادق(ع) روایت کرده است.54 در تعداد دیگری از منابع شیعه نیز این مطلب موجود است که مجال ذکرشان نیست.
همانطور که ملاحظه می شود تفسیر «الأُمّة» در این آیه به «جماعتی از مردم» صحیح تر از تفسیر آن به «مدتی از زمان» است، که برخی از مفسران آن را ذکر کرده اند. چرا که اصل در استعمال های قرآنی، معنای حقیقی کلمه است و عدول از معنای حقیقی به معنای مجازی، تا زمانی که راه باز است، صحیح نمی باشد. کلمة «الأُمّة» بر طبق آنچه در المعجم المفهرس آمده چهل و نه بار در قرآن به کار رفته است که در مورد آن مفسران اتفاق نظر دارند که معنایش جماعت واحدی از مردم است که همان معنای حقیقی «الأُمّة» می باشد. و مفسران ذکر کرده اند که در آیة مذکور و آیة 118 سورة یوسف به معنای «مدت» و در آیة 22 و 23 سورة زخرف به معنای «دین و ملت» است.
و البته در همة موارد می توان آن را به معنای حقیقی اش با حذف مضاف یا بدون حذف مضاف تفسیر نمود، کما اینکه در آیة مذکور چنین کردیم.
5. در بعضی از روایات «مطلع الفجر» در سورة قدر را به ظهور امام مهدی(ع) تفسیر نموده اند؛ مانند تفسیر فرات کوفی55 و تأویل الآیات از محمد بن عباس56.
ممکن است اشکال شود به اینکه معنا ندارد که بگوییم انتهای سلام در شب قدر، با ظهور امام مهدی(ع) می باشد. بلکه معنا این می شود که در هنگام ظهور آن حضرت(ع) در شب قدر تحولی حاصل می شود و سلام بر حضرت مهدی(ع) و بر مؤمنین می باشد. لذا مقصود این است که سلام و عطا در شب قدر، قبل از ظهور ایشان تا طلوع فجر ادامه دارد. اما هنگامی که فجر اسلام طالع شود و با ظهورش عالم را فرا بگیرد، در سلام الهی بر اهل زمین و بر امامشان، به تبع تحول ایمانی که در خود اهل زمین ایجاد شده است، تحول و تطوری ایجاد خواهد شد.
پی نوشت ها
1. سورة نحل (16)، آیة 89.
2. سورة اعراف (7)، آیة 145.
3. سورة زخرف (43)، آیة 63.
4. سورة نحل(16)، آیة 89.
5. الکینی، محمد بن یعقوب،کافی، ج 2، ص 599، ح 3.
6. حسینی بحرانی، سیدهاشم، البرهان، ج 1، ص 378.
7. سورة نور (24)، آیة 55.
8. سورة فصلت (41)، آیة 53.
9. سورة بقره(2)، آیة 114.
10. تفسیر طبری، ج 1، صص 399ـ398.
11. سورة بقره(2)، آیة 114.
12. همان.
13. همان.
14. شیخ طوسی، تفسیر التبیان، ج 1، ص 420.
15. درالمنثور، ج 1، ص 108.
16. العرف الوردی فی أخبار المهدی الحاوی، ج 2، ص 57.
17. حسینی بحرانی، همان، ص 144.
18. العجائب، ص 275.
19. شیخ صدوق، محمد بن علی بن الحسین، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 670، ب 57، ح 16.
20. سورة توبه (9)، آیة 33.
21. تفسیر فرات، ص 184.
22. تفسیر عیاشی، ج 2، ص 87، ح 52.
23. العدد القویه، ص 69، ح 104.
24. تأویل الآیات، ج2، ص 688.
25. شیخ طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج 5، ص 280.
26. تأویل الآیات، ج 2، ص 698، ج 6.
27. تفسیر صافی، ج 2، ص 338.
28. جامع طبری، ج 10، ص 82.
29. سنن بیهقی، ج 9، ص 18.
30. سیوطی، همان، ج 3، ص 213.
31. شیخ طبرسی، همان، ص 528، ح 25.
32. تفسیر فخررازی، ج 16 ، ص 40.
33. سورة سبأ (34)، آیة 51.
34. تفسیر طبری، ج 22، ص 72.
35. تفسیر ثعلبی، ج 3، ص 154.
36. البدء و التاریخ، ج 2، ص 177.
37. سلمی، عقدرالدّرر، ص 76، ب 4، ح 2.
38. سیوطی، همان، ج 5، ص 240.
39. سورة نساء(4)، آیة 159.
40. تفسیر طبری، ج 6، ص 14.
41. شیخ طوسی، همان، ج 3، ص 386.
42. شیخ صدوق، همان، ج 1، ص 330، ب 32، ح 16.
43. سورة هود(11)، آیة 86.
44. النعمانی، الغیبة، ص 229، ب 14، ح 40.
45. سورة فصلت(41)، آیة 53.
46. النعمانی، همان، ص 229، ب 14، ح 40.
47. سورة مریم(19)، آیة 37.
48. سورة شعرا(26)، آیة 4.
49. سلمی، همان، ص 104، ب4،ح2.
50. سورة هود(11)، آیة 8.
51. تفسیر قمی، ج 1، س 323.
52. تفسیر عیاشی، ج 2، ص 57.
53. همان، ج 2، ص 141.
54. النعانی، همان ص 241، ب 13، ح 36.
55. تفسیر فرات، ص 218.
56. تأویل الآیات، ج2، ص 818، ح 3 و ص 820، ح9.
پایگاه اطلاع رسانی حوزه نت
آیندة عالم و فرجام امت اسلامی، به شیوه ای در قرآن بیان شده است که پیامبر اکرم(ص) و وارثان علم آن حضرت، یعنی ائمه(ع)، آن را به طور کامل می دانند و به تمام مراحل و تطورات آن نیز دانا هستند، اما راهی که ما برای شناخت آن داریم، به مقداری است که از آیات و روایات شریفی، که در این باره به ما رسیده، می فهمیم.
و تعداد آیاتی که از آیندة امت و عالم صحبت می کند به ده ها آیه می رسد؛ از قبیل:
وعد الله الذّین آمنوا و عملوا الصّالحات لیستخلفنّهم فی الأرض... .7
خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داد که در روی زمین جانشین دیگرانشان کند.
و این آیه:
سنریهم آیاتنا فی الآفاق و فی أنفسهم حتّی یتبیّن لهم أنّه الحقّ ... .8
زودا که آیات قدرت خود را در آفاق و در وجود خودشان به آنها نشان خواهیم داد تا برایشان آشکار شود که او حق است.
و آیة:
و من أظلم ممّن منع مساجد الله... لهم فی الدّنیا خزیٌ... .9
کیست ستمکارتر از آن که نگذاشت که نام خدا در مسجدهای خدا برده شود... نصیبشان در دنیا خواری است... .
و آیات دیگری که مجموعاً به ده ها آیه می رسد. و روایات و احادیث در این باره به صدها روایت می رسد که در مصادر حدیثی شیعه و سنی آمده است. و برخی از آنها در ابواب مستقلی جمع آوری شده اند. مانند ابواب «ملاحم و فتن» و... که در این روایات پیرامون حوادث بزرگ و کوچکی که بعد از نبی اکرم(ص) تا آخرالزمان برای امت اسلامی رخ می دهد، بحث شده است.
و شاید بیشترین و صحیح ترین روایات نزد شیعه و سنی، روایاتی باشد که از مرحلة ظهور اسلام و داخل شدن اقوام مختلف در اسلام و تشکیل حکومت الهی به دست مهدی منتظر(ع) از فرزندان نبی اکرم(ص) صحبت می کند و هنگامی که روایت و آیه دربارة یک موضوع، اتفاق پیدا می کنند، آن قضیه دارای ارزش علمی بالایی می شود.همان طور که در روایات وارده در تفسیر آیات مربوط به ظهور اسلام یا ظهور امام مهدی(ع) چنین است.
نگاهی اجمالی به آیات تفسیر شده به ظهور امام مهدی(عج)
علامه بحرانی در کتاب المحجّة حدود یکصد روایت وارده دربارة تفسیر آیات به امام مهدی(ع) را گرد آورده است. بعد از بررسی بیش از چهارصد مصدر کتب تفسیری و حدیث، بیش از پانصد روایت که ده ها آیه را به امام مهدی(عج) تفسیر می کند، یافتم؛ که بیشتر آن روایات از طرق شیعه از امامان اهل بیت(ع) و اندکی نیز از طریق اهل سنت روایت شده است.
موضوعات این روایات بسیار متنوع می باشند. من جمله، صحبت از پاره ای وقایع قبل از ظهور ایشان؛ جمع شدن یاران آن حضرت(ع) در مکه، آغاز قیام حضرت مهدی(ع) از مسجدالحرام، حرکت ایشان به سوی قدس، متوجه شدن ایشان به عالم، و جنگ ها و پیروزی های حضرت حجت(ع) و رفاه و گشایش در عصر ایشان، و عدالت و رحمت و دوست داشتن ایشان توسط مردم، و ده ها موضوع کلی و تفصیلی از این مرحله از ظهور اسلام بر سایر ادیان، و آنچه به دنبال این مرحله به وقوع می پیوندد از نزول حضرت مسیح(ع) و تصدیق حضرت مهدی(ع) و حمایت و یاری حضرت مهدی(ع) توسط ایشان، و از آنچه بعداز امام مهدی(ع) رخ می دهد؛ از رجعت پیامبر اکرم(ص) و ائمه (ع) به دنیا و حکومت نمودن به مدت طولانی، پس از آغاز شدن علایم قیامت، و خروج جنبده ای از زمین (دابة الأرض) و یأجوج و مأجوج و... .
نمونه هایی از مصادر شیعه و سنی
1. طبری در تفسیر خود10 می گوید: سُدّی دربارة این سخن خداوند تعالی:
و من أظلم ممّن منع مساجد الله أن یذکر فیها اسمه و سعی فی خرابها.
می گوید: «رومیان بخت النصر را در تخریب بیت المقدس یاری کردند» و دربارة این قول خداوند:
أولئک ماکان لهم أن یدخلوها إلاّ خائفین.12
آنان حق ندارند جز ترسان و لرزان در آن [مسجد] درآیند؛
گفته است: در زمین، هیچ رومی وجود ندارد مگر اینکه اگر بخواهد وارد آن شود، می ترسد که گردنش زده شود، و به پرداخت جزیه ترسانده شده، آنرا می پردازد. و دربارة این آیة قرآن:
لهم فی الدّنیا خزیٌ.13
در دنیا، ایشان را خواری است.
می گوید: اما خواری و ذلت رومیان در دنیا، هنگامی است که امام مهدی(ع) قیام نموده و «قسطنطنیه» را فتح نماید و آنها را به قتل رساند؛ این ذلت آنها در دنیاست.
همین روایت را شیخ طوسی از سدی در تفسیر التبیان14 روایت کرده، و به آخر آن این جمله را اضافه نموده است: «و برای آنان، خواری در دنیا به این است که کشته شوند، اگر حربی باشند.»
مشابه این بیان را «سیوطی» در تفسیر درّ المنثور15، نقل کرده است. همچنین در کتاب العرف الوردی فی أخبار المهدیّ الحاوی16 و در کتاب البرهان17 و صاحب جریدة العجائب18، نیز این روایت نقل شده است.
آنچه را که دربارة قیمت و ارزش علمی روایت نقل شده از سدی گفتیم، در حالی که فقراتی را که سدّی بر زمان خودش تطبیق نموده است، رد نمودیم به این دلیل است که روایت، این نکته را آشکار می کند که در ذهن تابعینی مثل سدی این بوده است که پیروزی کامل مسلمین بر روم و فتح پایتخت آنان ، که در این روایت قسطنطنیه نامیده شده، به دست مهدی موعود(ع) انجام شده و عزت مسلمین در مقابل آنها به دست ایشان تحقق خواهد یافت.
2. در کمال الدین19 از امام صادق(ع) روایت شده است که دربارة آیة:
هو الّذی أرسل رسوله بالهدی و دین الحقّ لیظهره علی الدّین کلّه و لوکره المشرکون.20
او کسی است که پیامبر خود را برای هدایت مردم با دینی درست و برحق، فرستاد، تا او را بر همة دین ها پیروز گرداند، هرچند مشرکان را خوش نیاید.
چنین فرمودند:
به خدا قسم، تأویل این آیه رخ نداده و رخ نخواهد داد تا قائم(ع) خروج نماید. پس آنگاه که خروج نماید، هیچ کافری به خدای عظیم و هیچ مشرکی به امام وجود نخواهد داشت مگر اینکه خروج آن حضرت(ع) را ناخوش دارد. حتی اگر در میان صخره ای مشرک یا کافری پنهان شده باشد، آن صخره ندا می دهد: ای مؤمن، در میان من کافری پنهان شده، مرا بشکن و او را بکش.
و بخشی از این روایت را «فرات»21 و «عیاشی»22 در تفاسیر خود، نقل کرده اند و همچنین در العدد القویّه23 و در تأویل الآیات24 و برخی از مصادر دیگر شیعه نیز ذکر شده است.
در مجمع البیان25 از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده که پس از تلاوت این آیه فرمودند:
آیا دین اسلام بر سایر ادیان غالب شده است؟
همراهان حضرت(ع) پاسخ دادند: بلی.
ایشان فرمودند: هرگز، قسم به کسی که جانم در دست اوست، این اتفاق نمی افتد تا اینکه هیچ شهر و روستایی نباشد مگر اینکه در آن، هر صبح و شام، شهادت بر وحدانیت خدا و رسالت پیامبر اسلام(ص) داده شود.
همین روایت در تأویل الآیات26 و تفسیر صافی27 و دیگر مصادر شیعه نیز بیان شده است.
مصادر اهل سنت، تفسیر این آیه را به نزول عیسی(ع) روایت کرده اند. همان طور که در جامع طبری28 و سنن بیهقی29 و الدّرالمنثور30 ذکر شده است. شافعی، صاحب البیان31 از سعید بن جبیر در تفسیر این قسمت از آیه:
لیظهره علی الدّین کلّه و لوکره المشرکون.
چنین نقل کرده است که: «او، مهدی از عترت فاطمه(س) است.» و سپس می افزاید:
بین این قول، و قول کسانی که می گویند: منظور، عیسی(ع) است؛ منافاتی وجود ندارد، زیرا همان طور که گفته شد، عیسی(ع) یاری دهندة امام مهدی(ع) است.
همچنین فخر رازی در تفسیر خود32 از ابوهریره نقل می کند که گفت:
این وعده ای از جانب خداوند تعالی است که اسلام را بالاتر و برتر از جمیع ادیان قرار دهد. او سپس گفت ... و تمامیت یافتن این امر در زمان خروج عیسی(ع) است.
سدّی می گوید:
این امر هنگام قیام مهدی(ع) است. که هیچ کس باقی نمی ماند مگر اینکه اسلام آورده یا مجبور به پرداخت خراج می گردد.
و احادیث متواتری در نزد شیعه و سنی وجود دارد که نزول عیسی(ع) در زمان ظهور حضرت مهدی(ع) خواهد بود و ایشان پشت سر امام مهدی(ع) نماز خواهد خواند.
3. همچنین مصادر فریقین در تفسیر آیة:
ولو تری إذ فزعوا فلا فوت و أخذوا من مکانٍ قریبٍ.33
اگر ببینی، آنگاه که سخت بترسند و رهاییشان نباشد و از مکانی نزدیک گرفتارشان سازند.
اتفاق نظر دارند که منظور آیه، «جیش خسف» است. یعنی در ابتدای ظهور، لشکری وارد مدینة منوره شده، آنگاه جهت جنگ با امام مهدی(ع)، قصد مکة مکرمه می کنند که خداوند متعال آنها را قبل از رسیدن به مکه، در زمین فرو می برد. این مطلب در تفسیر طبری34، و ثعلبی35 و کتاب البداء و التاریخ36 و عقد الدّرر37 و تفسیر الدّر المنثور38 نقل گردیده است.
بسیاری از مصادر شیعی نیز نظیر این تفسیر را از این آیه روایت کرده اند که مجال بر شمردن آنها نیست. البته قطع نظر از این آیه، روایات متواتری از پیامبر اکرم(ص) ناظر به فرو رفتن لشکر در زمین (خسف جیش) در منابع شیعه و سنی از جمله در صحّاح سته آمده است.
4. مصادر شیعه و سنی در تفسیر آیة متعلق به نزول حضرت عیسی(ع) اتفاق نظر دارند:
و إن من أهل الکتاب إلّا لیؤمننّ به قبل موته و یوم القیامة یکون علیهم شهیداً.39
و هیچ یک از اهل کتاب نیست مگر آنکه پیش از مرگش به او ایمان آورد و عیسی در روز قیامت به ایمانشان گواهی خواهد داد.
این مطلب در تفسیر طبری40 آمده است، و شیخ طوسی نیز تبیان41 می فرماید:
... گویی آیه می خواهد بگوید: احدی از یهود باقی نمی ماند، مگر اینکه قبل از موت حضرت عیسی(ع) به ایشان ایمان می آورد. به این صورت که با خروج امام مهدی(ع) خداوند حضرت عیسی(ع) را برای قتل دجال به سوی زمین می فرستد و همة مردم جهان، ملت واحد می شوند که همان ملت اسلام حنیف و دین ابراهیم(ع) می باشد.
و ابن عباس و ابومالک و حسن بصری و قتاده و ابن زید و... همین نظر را دارند و طبری نیز این قول را اختیار کرده است. و این آیه، مخصوص یهودیانی است که در آن زمان زندگی می کنند. و از شیعیان، علی بن ابراهیم این قول را در تفسیرش ذکر کرده است.
نمونه هایی از مصادر شیعی:
1. شیخ صدوق، در کمال الدین42، از امام باقر(ع) نقل می کند که فرمودند:
قائم ما (اهل بیت) با ترس و رعب (که در دل دشمنانش ایجاد می شود) یاری می شود، با نصرت و پیروزی تأیید می شود، زمین رام وی می شود، گنج ها برایش آشکار می گردد، حکومتش شرق و غرب عالم را فرا خواهد گرفت، خداوند عزوجل به وسیلة او دینش را بر سایر ادیان غالب خواهد نمود، هرچند کافران اکراه داشته باشند، هیچ خرابی باقی نمی ماند مگر اینکه آباد می شود، و روح الله، عیسی بن مریم(ع) ، نزول کرده و پشت سر حضرت مهدی(ع) نماز خواهد گذارد. پس آنگاه که حضرت بقیة الله(عج) ظهور نماید به کعبه تکیه نموده و سیصد و سیزده مرد اطرافش اجتماع می نمایند. و اولین چیزی که می گوید این آیة شریفه است:
بقیةالله خیرٌ لکم إن کنتم مؤمنین.43
اگر ایمان آورده اید، آنچه خدا باقی می گذارد برایتان بهتر است.
آنگاه می فرمایند:
من بقیةالله در زمین هستم و خلیفه و حجت خدا بر شما می باشم، هیچ مسلمانی بر ایشان سلام نمی کند مگر با این جمله:
السّلام علیک یا بقیّةالله فی أرضه.
2. نعمانی در کتاب غیبت44 خود، از ابوبصیر نقل کرده است که گفت:
از امام باقر(ع) دربارة این آیة شریفه پرسیدم که:
سنریهم آیاتنا فی الآفاق و فی أنفسهم حتّی یتبینّ لهم أنّه الحقّ.45
امام باقر(ع) پاسخ فرمودند:
در درونشان، مسخ را و در بیرونشان، حرکت و خروش آفاق، علیه آنان را نشانشان می دهد. پس قدرت خدا را در انفس خویش و در آفاق می بینند و ضعفشان برایشان آشکار می شود. و معنای این سخن خداوند تعالی (حتّی یتبیّن لهم أنّه الحقّ) خروج قائم(ع) و چه بسا معنای مسخ مذکور برای سرکشان، مسخ در شخصیت و روحیاتشان باشد که با آن ضعفشان آشکار می شود.
3. در غیبت نعمانی46 از حضرت امیرالمؤمنین(ع) دربارة این سخن خداوند عزوجل:
فاختلف الأحزاب من بینهم.47
گروه ها با هم اختلاف کردند.
سؤال شد، ایشان فرمودند:
با دیدن سه چیز منتظر فرج باشید.
گفته شد ای امیرالمؤمنین(ع) آنها چیستند؟
حضرت علی(ع) فرمودند:
اختلاف اهل شما به خاطر آنچه که در بین آنهاست، پرچم های سیاه از خراسان، فزع (صیحة) آسمانی در ماه رمضان.
دوبارة سؤال شد: این صیحه در ماه رمضان چیست؟ امیرالمؤمنین(ع) فرمودند:
آیا سخن خداوند عزوجل را در قرآن نشنیده اید که می فرماید:
إن نشأ ننزّل علیهم من السّماء آیةً فضلّت أعناقهم لها خاضعین.48
اگر بخواهم از آسمان برایشان آیتی نازل می کنیم که در برابر آن به خضوع سر فرود آورند.
[سپس فرمودند:] آن، نشانه ای است که زنان جوان را از سراپردة خود خارج می کند و خواب رفته را بیدار می نماید و کسی را که در حال چرت است به فزع وامی دارد.
و همین روایت را سلمی، از اهل سنت، در عقدالدرر49 و بسیاری دیگر از منابع شیعی، که مجال ذکرشان نیست، روایت کرده اند. و برخی از آنها این روایت را از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و از ابن عباس نقل کرده اند. و روایات دیگری صیحه یا آیه و نشانة ماه رمضان را این گونه تفسیر نموده اند که آن صدایی است از آسمان، خطاب به همة ملت های عالم به این که جنگ و نزاع ها و دوری از دین را کنار گذاشته و از امام مهدی موعود(ع) اطاعت نمایند و حضرت مهدی(ع) را با اسم و اسم پدرش نام می برد. با قطع نظر از تفسیر آیه، دربارة این ندای آسمانی روایات دیگری نیز در مصادر شیعه و سنی نقل شده است که مجال ذکر مصادر آنها نیست.
4. در مصادر شیعه، در تفسیر آیة:
و لئن أخّرنا عنهم العذاب إلی أمّةٍ معدودة لیقولنّ مایحبسه ألا یوم یأتیهم لیس مصروفاً عنهم و حاق بهم ما کانوا به یستهزؤن.50
و اگر چندگاهی عذابشان را به تأخیر بیفکنیم می پرسند: چه جیز مانع آن شده است؟ آگاه باشید چون عذابشان فرا رسد، آن را بازنگردانند، و آنچه را مسخره می کردند، آنان را دربرخواهد گرفت.
چنین آمده است که مقصود از «امّة معدودة» اصحاب حضرت مهدی(ع) می باشند و در تفسیر قمی51 ذیل این آیه از امام معصوم(ع) نقل شده است که فرمودند:
«أمّة معدودة» اصحاب قائم(ع) اند که سیصد و ده و اندی می باشند.
و عیاشی نیز همین روایت را از امام باقر(ع) در تفسیر خود نقل کرده و به آن افزوده است که؛
در یک لحظه، مانند برگ پاییزی که فرو می ریزد، گرداگرد آن حضرت گسیل می گردند.52
و خود او از امام صادق(ع) با لفظ «او، قائم(ع) و اصحابش می باشند» روایت کرده است.53 همچنین نعمانی در آن را از امام صادق(ع) روایت کرده است.54 در تعداد دیگری از منابع شیعه نیز این مطلب موجود است که مجال ذکرشان نیست.
همانطور که ملاحظه می شود تفسیر «الأُمّة» در این آیه به «جماعتی از مردم» صحیح تر از تفسیر آن به «مدتی از زمان» است، که برخی از مفسران آن را ذکر کرده اند. چرا که اصل در استعمال های قرآنی، معنای حقیقی کلمه است و عدول از معنای حقیقی به معنای مجازی، تا زمانی که راه باز است، صحیح نمی باشد. کلمة «الأُمّة» بر طبق آنچه در المعجم المفهرس آمده چهل و نه بار در قرآن به کار رفته است که در مورد آن مفسران اتفاق نظر دارند که معنایش جماعت واحدی از مردم است که همان معنای حقیقی «الأُمّة» می باشد. و مفسران ذکر کرده اند که در آیة مذکور و آیة 118 سورة یوسف به معنای «مدت» و در آیة 22 و 23 سورة زخرف به معنای «دین و ملت» است.
و البته در همة موارد می توان آن را به معنای حقیقی اش با حذف مضاف یا بدون حذف مضاف تفسیر نمود، کما اینکه در آیة مذکور چنین کردیم.
5. در بعضی از روایات «مطلع الفجر» در سورة قدر را به ظهور امام مهدی(ع) تفسیر نموده اند؛ مانند تفسیر فرات کوفی55 و تأویل الآیات از محمد بن عباس56.
ممکن است اشکال شود به اینکه معنا ندارد که بگوییم انتهای سلام در شب قدر، با ظهور امام مهدی(ع) می باشد. بلکه معنا این می شود که در هنگام ظهور آن حضرت(ع) در شب قدر تحولی حاصل می شود و سلام بر حضرت مهدی(ع) و بر مؤمنین می باشد. لذا مقصود این است که سلام و عطا در شب قدر، قبل از ظهور ایشان تا طلوع فجر ادامه دارد. اما هنگامی که فجر اسلام طالع شود و با ظهورش عالم را فرا بگیرد، در سلام الهی بر اهل زمین و بر امامشان، به تبع تحول ایمانی که در خود اهل زمین ایجاد شده است، تحول و تطوری ایجاد خواهد شد.
پی نوشت ها
1. سورة نحل (16)، آیة 89.
2. سورة اعراف (7)، آیة 145.
3. سورة زخرف (43)، آیة 63.
4. سورة نحل(16)، آیة 89.
5. الکینی، محمد بن یعقوب،کافی، ج 2، ص 599، ح 3.
6. حسینی بحرانی، سیدهاشم، البرهان، ج 1، ص 378.
7. سورة نور (24)، آیة 55.
8. سورة فصلت (41)، آیة 53.
9. سورة بقره(2)، آیة 114.
10. تفسیر طبری، ج 1، صص 399ـ398.
11. سورة بقره(2)، آیة 114.
12. همان.
13. همان.
14. شیخ طوسی، تفسیر التبیان، ج 1، ص 420.
15. درالمنثور، ج 1، ص 108.
16. العرف الوردی فی أخبار المهدی الحاوی، ج 2، ص 57.
17. حسینی بحرانی، همان، ص 144.
18. العجائب، ص 275.
19. شیخ صدوق، محمد بن علی بن الحسین، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 670، ب 57، ح 16.
20. سورة توبه (9)، آیة 33.
21. تفسیر فرات، ص 184.
22. تفسیر عیاشی، ج 2، ص 87، ح 52.
23. العدد القویه، ص 69، ح 104.
24. تأویل الآیات، ج2، ص 688.
25. شیخ طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج 5، ص 280.
26. تأویل الآیات، ج 2، ص 698، ج 6.
27. تفسیر صافی، ج 2، ص 338.
28. جامع طبری، ج 10، ص 82.
29. سنن بیهقی، ج 9، ص 18.
30. سیوطی، همان، ج 3، ص 213.
31. شیخ طبرسی، همان، ص 528، ح 25.
32. تفسیر فخررازی، ج 16 ، ص 40.
33. سورة سبأ (34)، آیة 51.
34. تفسیر طبری، ج 22، ص 72.
35. تفسیر ثعلبی، ج 3، ص 154.
36. البدء و التاریخ، ج 2، ص 177.
37. سلمی، عقدرالدّرر، ص 76، ب 4، ح 2.
38. سیوطی، همان، ج 5، ص 240.
39. سورة نساء(4)، آیة 159.
40. تفسیر طبری، ج 6، ص 14.
41. شیخ طوسی، همان، ج 3، ص 386.
42. شیخ صدوق، همان، ج 1، ص 330، ب 32، ح 16.
43. سورة هود(11)، آیة 86.
44. النعمانی، الغیبة، ص 229، ب 14، ح 40.
45. سورة فصلت(41)، آیة 53.
46. النعمانی، همان، ص 229، ب 14، ح 40.
47. سورة مریم(19)، آیة 37.
48. سورة شعرا(26)، آیة 4.
49. سلمی، همان، ص 104، ب4،ح2.
50. سورة هود(11)، آیة 8.
51. تفسیر قمی، ج 1، س 323.
52. تفسیر عیاشی، ج 2، ص 57.
53. همان، ج 2، ص 141.
54. النعانی، همان ص 241، ب 13، ح 36.
55. تفسیر فرات، ص 218.
56. تأویل الآیات، ج2، ص 818، ح 3 و ص 820، ح9.
پایگاه اطلاع رسانی حوزه نت
جهان،آینده جهان،آینده جهان در قرآن،آینده جهان در نگاه قرآن،آینده جهان در نگاه قرآنی،آینده جهان از نگاه قرآن،آیات تفسیر شده به ظهور حضرت مهدی،پیشبینی آینده جهان،پیشگویی آینده جهان،قرآن و آینده جهان،قرآن و معرفی آینده جهان،جهان چگونه خواهد بود؟،آینده جهان چه میشود؟،آینده جهان چگونه میشود؟،جهان و قرآن