دلیل عصمت امامان شیعه چیست؟

در پاسخ باید گفت که : عصمت را به هر معنایی تفسیر کنیم، بالذات از آن خداست، او که در سایه علم گسترده خود، از خطا و اشتباه پیراسته بوده و به خاطر حکمت خویش، از کارهای ناشایست مبرّاست.

این نکته اختصاص به عصمت ندارد، بلکه دیگر صفات نیز از این قبیل است. او عالم و قادر و حیّ بالذات است و علم و قدرت و حیات دیگران از آن اوست.

به یک تعبیر، او غنی مطلق و غیر او فقیر بالذات است، چنان که می‌فرماید:

«یا أَیُّها النّاس أَنْتُمُ الفُقَراءُ إِلی اللّهِ وَاللّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الحَمید». (1)

«ای مردم! شما همگی به خدا نیازمند هستید و خدا بی نیاز و شایسته هر ستایشی است».

و به تعبیر شیخ محمود شبستری:

سیه رویی ز ممکن در دو عالم جدا هرگز نشد واللّه اعلم (2) همین غنای بالذات خدا سبب می‌شود که دیگر ممکنات از غنای او بهره گرفته، زنده و دانا و توانا باشند.

مسأله عصمت نیز از این مقوله است که خدا بنا بر مصلحت، گروهی از بندگان خود را، که معلمان بشر و هدایتگران انسان‌ها هستند، به نیرویی مجهّز می‌کند که در عین قدرت بر گناه، از آن بپرهیزند و از خطا و اشتباه مصون بمانند.

چه بسا ممکن است این نیرو که از آن به «روح القدس» تعبیر می‌کنند، در درون وجود آنها، یا خارج از آن باشد؛ مثلًا فرشته‌ای آنان را از لغزش باز بدارد. بنابراین، عصمت در عین اختصاص به خدا- به معنای عصمت ذاتی- مانع از آن نیست که پیامبران نیز پیراسته از گناه و اشتباه باشند، چنان که همه مسلمانان جهان، پیامبر اسلام (ص) را در هر دو مرحله (خلاف و اشتباه) معصوم می‌دانند، و ادلّه عصمت پیامبر (ص) در کتاب‌های کلامی متکلمان اسلامی؛ اعم از امامیه و اشاعره و معتزله بیان شده است.

وامّا عصمت امامان دوازده‌گانه، از طریق نقل، قطعی است.

1. آنان به حکم حدیث ثقلین، عدل و همتای قرآن‌اند و لازمه همتایی، همگونی و همسانی است. از آنجا که قرآن، سخن حق است و سر سوزنی از واقع و درستی منحرف نمی‌شود، همتای آنها نیز باید چنین باشد؛ زیرا در غیر این صورت، همتای قرآن نخواهند بود.

به دیگر سخن، از آنجا که پیامبر (ص) قرآن و اهل بیت (ع) را تا روز رستاخیز وسیله هدایت معرفی می‌کند، تا زمانی که هر دو در کنار حوض کوثر به وی برسند، باید هر دو از خلاف و اشتباه مصون باشند، زیرا امکان ندارد افرادی که وسیله هدایت بشر تا روز رستاخیز هستند، خطا و اشتباهی مرتکب شوند.

2. آیه تطهیر که درباره اهل بیت (ع) سخن می‌گوید، یادآور می‌شود که اراده تکوینی و قطعی خدا بر این تعلق گرفته است که آنان را از هر نوع پلیدی پاک گرداند.

در بخش‌های گذشته به این مسأله اشاره شد که اراده تطهیر و پاک گردانیدن اهل بیت (ع) به دو معنا می‌تواند تفسیر شود:

1. اراده تشریعی و قانونی، به این معنا که خدا قانوناً می‌خواهد آنان از پلیدی‌ها دور شوند.

2. اراده تکوینی، به این معنا که تطهیر و پاکی با وجود آنان درآمیخته و با جان و روان آنان عجین شده است.

اراده به معنای نخست، اختصاص به اهل بیت (ع) ندارد بلکه متعلق به همه انسان‌هاست؛ زیرا در مقام تشریع، خدا می‌خواهد همه انسان‌ها به راه راست بروند و از آن منحرف نشوند، در حالی که در این آیه، خطاب خاصّی در مورد اهل بیت پیامبر (ص) وارد شده و فرموده است: «إِنّما یُریدُ اللّه لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجسَ أَهل البَیْتِ وَیُطَهِّرکُمْ تَطهیراً».

طبعاً این اراده، اراده ویژه‌ای است؛ زیرا در غیر این صورت، اراده گسترده خواهد بود که برهمگان تعلق گرفته است. از این جهت باید بگوییم که مقصود، اراده تکوینی و آفرینشی است که عوامل پاکی در وجود آنان تعبیه شده، ولی در عین حال قدرت انجام گناه را از آنان سلب نکرده است.

مرحوم مفید، برای تشریح معنای عصمت و این که عصمت قدرت انجام گناه را از انسان سلب می‌کند، با ذکر یک مثال چنین آورده است: انسانی در حال غرق شدن است، طنابی را به سوی او پرتاب می‌کنند تا به آن چنگ بزند و دیگران او را از آب بیرون کشند. او در این حال بین نجات و غرق مخیر است، ولی فرد عاقل به آن چنگ می‌زند و خود را از غرق شدن نجات می‌دهد.

دلائل بر عصمت امامان دوازده‌گانه فراوان است که در اینجا به اختصار اکتفا شد.

پی نوشت:

1- فاطر/ 15.

2- گلشن راز، شیخ محمود شبستری، ص 41، تحت عنوان تمثیل.