اللهم صل علی محمد و آل محمد و عجل فرجهم و العن اعدائهم
معرفی مهم ترین شرح ها بر کتاب نهج البلاغه
مهم ترین شرح ها بر کتاب نهج البلاغه کدامند؟
« علاّمه امینى» از «هشتاد و یک شرح و ترجمه» نام مى برد. نویسنده کتاب «مصادر نهج البلاغه»، از یکصد و ده شرح و تفسیر نام مى برد. بعضى از فضلا در کتابنامه نهج البلاغه اسامى سیصد و هفتاد کتاب را در شرح و ترجمه و تفسیر نهج البلاغه نوشته اند. وسیع ترین و کامل ترین شروح نهج البلاغه عبارتند از: «أعلام نهج البلاغه»، «منهاج البراعه» نوشته قطب راوندى، «شرح ابن أبى الحدید معتزلى»، «شرح ابن میثم بحرانى»، «منهاج البراعه» نوشته حاج میرزا حبیب الله موسوى خویى، «شرح شیخ محمّد عبده» و... .
دانشمندانِ اسلام از عصر «سیّد رضیّ» تا کنون دربارة این کتاب بزرگ شرح و ترجمه های زیادی داشته اند، و به نظر می رسد هر چه از عصر «سیّد رضى» دور مى شویم این شروح و تفسیرها و ترجمه ها افزایش مى یابد و این به خاطر آن است که این گنجینه بزرگ روز به روز بهتر شناخته مى شود و کنگره هاى مختلفى که در این اواخر درباره نهج البلاغه گرفته شده و مى شود، شاهد گویاى دیگرى بر این مدّعاست.
«مرحوم علاّمه امینى» در جلد چهارم کتاب نفیس «الغدیر» در شرح حال «مرحوم سیّد رضى» به این مسأله اشاره کرده، مى گوید:
«از زمانى نزدیک به عصر - مرحوم سیّد - تا کنون بیش از هفتاد شرح بر نهج البلاغه نگاشته شده است...».
سپس به ذکر یک یک آنها با نام مؤلّفان و تاریخ وفات آنها پرداخته و به اضافه ترجمه هایى که در این اواخر به آن افزوده شده، تعداد «هشتاد و یک شرح و ترجمه» را نام مى برد.(1) و طبیعى است که هر کدام از این شروح - همانند تفاسیر قرآن-، نهج البلاغه را از زاویه یا زوایاى ویژه اى مورد توجّه قرار داده اند، بعضى به نکات ادبى پرداخته و برخى به نکات تاریخى و پاره اى به مسائل فلسفى یا مسائل تربیتى و اجتماعى توجّه کرده اند.
نویسنده تواناى کتاب «مصادر نهج البلاغه» در کتاب خود از یکصد و ده شرح و تفسیر نام مى برد و بعضى از فضلا در کتابنامه نهج البلاغه اسامى سیصد و هفتاد کتاب را در شرح و ترجمه و تفسیر نهج البلاغه نوشته اند.(2)
ولى با این همه باید اعتراف کرد که گویى این کتاب بزرگ هنوز دست نخورده است و نیاز به شروح فراوان دیگرى دارد که گوهرهاى معانى آن را از درون صدف الفاظ بیرون کشند و در دریاى بیکران نهج البلاغه به غوّاصى پرداخته، لؤلؤهاى معانى را بیرون آورند و نیازهاى این عصر و زمان و اعصار و ازمنه آینده را از آن بیرون کشند زیرا ابعاد نهج البلاغه همچون ابعاد وجود على(علیه السلام) آن چنان وسیع و گسترده است که به این آسانى نمى توان بر آن دست یافت.
البتّه شروح و ترجمه هایى که در بالا به آن اشاره شد، همه کامل و گسترده نیست و بعضى از آنها تنها بخشى از «نهج البلاغه» را مورد شرح قرار داده است و در میان این شروح بعضى وسیع تر و کامل تر و داراى امتیازات خاصّى است که در ذیل به بخشى از آنها اشاره مى شود:
1ـ «أعلام نهج البلاغه» که به گفته «علاّمه امینى» قدیمى ترین شرح نهج البلاغه است و مؤلّف آن «على بن الناصر» از معاصران مرحوم «سیّد رضى» است.
2ـ «منهاج البراعه» نوشته «سعیدالدین هبة الله قطب راوندى» از علماى قرن ششم هجرى.
3ـ شرح «ابن أبى الحدید معتزلى» از علماى قرن هفتم در بیست جلد که از مشهورترین شروح نهج البلاغه است.
4ـ «شرح ابن میثم بحرانى» از علماى قرن هفتم که آن نیز از شروح گسترده و جالب است.
5ـ شرح دیگرى به نام «منهاج البراعه» نوشته مرحوم «حاج میرزا حبیب الله موسوى خویى» از علماى قرن سیزده و چهارده هجرى که به شرح خویى معروف است.
6ـ شرح «شیخ محمّد عبده» از علماى معروف اهل سنّت که در قرن سیزدهم مى زیسته است.
جمعى از بزرگان و فضلاى معاصر نیز شرح هاى جالب و قابل ملاحظه اى براى نهج البلاغه نگاشته اند که ذکر همه آنها به طول مى انجامد. عالم بزرگوار «مرحوم محدّث تهرانى»(آغا بزرگ تهرانی)، در کتاب «الذریعه الی تصانیف الشیعه» حدود یکصد و چهل شرح را بر نهج البلاغه، از علماى شیعه و شانزده شرح را از علماى اهل سنّت نام مى برد، قدیمى ترین آن شرحى است که از فخر رازى (متوفّى 606 هجرى) بر آن نگاشته است.(3).(4)
پی نوشت:
(1). الغدیر، ج 4، ص 186 تا ص 193.
(2). المعجم المفهرس لألفاظ نهج البلاغة، ص 10 (قابل توجّه این که در مصادر نهج البلاغه شماره هاى شروح صد و یک نوشته شده نه صد و ده).
(3). الذریعة، ج 14، ص 111 تا ص 160.
(4). گرد آوري از کتاب: پيام امام امير المومنين عليه السلام، آيت الله العظمى ناصر مكارم شيرازى، دار الكتب الاسلاميه، تهران، 1387 ه. ش، ج1، ص 60.
پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی
مهم ترین شرح ها بر کتاب نهج البلاغه کدامند؟
« علاّمه امینى» از «هشتاد و یک شرح و ترجمه» نام مى برد. نویسنده کتاب «مصادر نهج البلاغه»، از یکصد و ده شرح و تفسیر نام مى برد. بعضى از فضلا در کتابنامه نهج البلاغه اسامى سیصد و هفتاد کتاب را در شرح و ترجمه و تفسیر نهج البلاغه نوشته اند. وسیع ترین و کامل ترین شروح نهج البلاغه عبارتند از: «أعلام نهج البلاغه»، «منهاج البراعه» نوشته قطب راوندى، «شرح ابن أبى الحدید معتزلى»، «شرح ابن میثم بحرانى»، «منهاج البراعه» نوشته حاج میرزا حبیب الله موسوى خویى، «شرح شیخ محمّد عبده» و... .
دانشمندانِ اسلام از عصر «سیّد رضیّ» تا کنون دربارة این کتاب بزرگ شرح و ترجمه های زیادی داشته اند، و به نظر می رسد هر چه از عصر «سیّد رضى» دور مى شویم این شروح و تفسیرها و ترجمه ها افزایش مى یابد و این به خاطر آن است که این گنجینه بزرگ روز به روز بهتر شناخته مى شود و کنگره هاى مختلفى که در این اواخر درباره نهج البلاغه گرفته شده و مى شود، شاهد گویاى دیگرى بر این مدّعاست.
«مرحوم علاّمه امینى» در جلد چهارم کتاب نفیس «الغدیر» در شرح حال «مرحوم سیّد رضى» به این مسأله اشاره کرده، مى گوید:
«از زمانى نزدیک به عصر - مرحوم سیّد - تا کنون بیش از هفتاد شرح بر نهج البلاغه نگاشته شده است...».
سپس به ذکر یک یک آنها با نام مؤلّفان و تاریخ وفات آنها پرداخته و به اضافه ترجمه هایى که در این اواخر به آن افزوده شده، تعداد «هشتاد و یک شرح و ترجمه» را نام مى برد.(1) و طبیعى است که هر کدام از این شروح - همانند تفاسیر قرآن-، نهج البلاغه را از زاویه یا زوایاى ویژه اى مورد توجّه قرار داده اند، بعضى به نکات ادبى پرداخته و برخى به نکات تاریخى و پاره اى به مسائل فلسفى یا مسائل تربیتى و اجتماعى توجّه کرده اند.
نویسنده تواناى کتاب «مصادر نهج البلاغه» در کتاب خود از یکصد و ده شرح و تفسیر نام مى برد و بعضى از فضلا در کتابنامه نهج البلاغه اسامى سیصد و هفتاد کتاب را در شرح و ترجمه و تفسیر نهج البلاغه نوشته اند.(2)
ولى با این همه باید اعتراف کرد که گویى این کتاب بزرگ هنوز دست نخورده است و نیاز به شروح فراوان دیگرى دارد که گوهرهاى معانى آن را از درون صدف الفاظ بیرون کشند و در دریاى بیکران نهج البلاغه به غوّاصى پرداخته، لؤلؤهاى معانى را بیرون آورند و نیازهاى این عصر و زمان و اعصار و ازمنه آینده را از آن بیرون کشند زیرا ابعاد نهج البلاغه همچون ابعاد وجود على(علیه السلام) آن چنان وسیع و گسترده است که به این آسانى نمى توان بر آن دست یافت.
البتّه شروح و ترجمه هایى که در بالا به آن اشاره شد، همه کامل و گسترده نیست و بعضى از آنها تنها بخشى از «نهج البلاغه» را مورد شرح قرار داده است و در میان این شروح بعضى وسیع تر و کامل تر و داراى امتیازات خاصّى است که در ذیل به بخشى از آنها اشاره مى شود:
1ـ «أعلام نهج البلاغه» که به گفته «علاّمه امینى» قدیمى ترین شرح نهج البلاغه است و مؤلّف آن «على بن الناصر» از معاصران مرحوم «سیّد رضى» است.
2ـ «منهاج البراعه» نوشته «سعیدالدین هبة الله قطب راوندى» از علماى قرن ششم هجرى.
3ـ شرح «ابن أبى الحدید معتزلى» از علماى قرن هفتم در بیست جلد که از مشهورترین شروح نهج البلاغه است.
4ـ «شرح ابن میثم بحرانى» از علماى قرن هفتم که آن نیز از شروح گسترده و جالب است.
5ـ شرح دیگرى به نام «منهاج البراعه» نوشته مرحوم «حاج میرزا حبیب الله موسوى خویى» از علماى قرن سیزده و چهارده هجرى که به شرح خویى معروف است.
6ـ شرح «شیخ محمّد عبده» از علماى معروف اهل سنّت که در قرن سیزدهم مى زیسته است.
جمعى از بزرگان و فضلاى معاصر نیز شرح هاى جالب و قابل ملاحظه اى براى نهج البلاغه نگاشته اند که ذکر همه آنها به طول مى انجامد. عالم بزرگوار «مرحوم محدّث تهرانى»(آغا بزرگ تهرانی)، در کتاب «الذریعه الی تصانیف الشیعه» حدود یکصد و چهل شرح را بر نهج البلاغه، از علماى شیعه و شانزده شرح را از علماى اهل سنّت نام مى برد، قدیمى ترین آن شرحى است که از فخر رازى (متوفّى 606 هجرى) بر آن نگاشته است.(3).(4)
پی نوشت:
(1). الغدیر، ج 4، ص 186 تا ص 193.
(2). المعجم المفهرس لألفاظ نهج البلاغة، ص 10 (قابل توجّه این که در مصادر نهج البلاغه شماره هاى شروح صد و یک نوشته شده نه صد و ده).
(3). الذریعة، ج 14، ص 111 تا ص 160.
(4). گرد آوري از کتاب: پيام امام امير المومنين عليه السلام، آيت الله العظمى ناصر مكارم شيرازى، دار الكتب الاسلاميه، تهران، 1387 ه. ش، ج1، ص 60.
پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی
نهج البلاغه،شرح نهج البلاغه،شرح بر نهج البلاغه،شرح کتاب نهج البلاغه،شرح بر کتاب نهج البلاغه،شرح ها بر نهج البلاغه،شرح ها بر کتاب نهج البلاغه،مهم ترین شرح ها بر نهج البلاغه،مهم ترین شرح ها بر کتاب نهج البلاغه،معرفی نهج البلاغه،معرفی کتاب نهج البلاغه،معرفی شرح نهج البلاغه،معرفی شرح کتاب نهج البلاغه،معرفی شرح ها بر کتاب نهج البلاغه،معرفی مهم ترین شرح ها بر کتاب نهج البلاغه