کاروان اسیران در کدام اربعین حسینی به کربلا آمدند؟

درباره ورود كاروان اسيران از شام به كربلا در روز اربعين اختلاف نظر است، مرحوم سيد بن طاووس در كتاب خود مى نويسد: «وقتى كه خاندان امام حسين(عليه السلام) را از شام به سوى مدينه حركت دادند و (به دو راهى مسير مدينه و) عراق رسيدند، به راهنماى كاروان گفتند: ما را به كربلا ببر. هنگامى كه اين جمعيت به كربلا رسيدند، در آنجا جابر بن عبدالله انصارى و گروهى از بنى هاشم و مردان ديگر از خاندان پيامبر(صلى الله عليه وآله) را ديدند كه براى زيارت امام حسين(عليه السلام) به كربلا آمدند؛ اين دو گروه در يك روز با يكديگر ملاقات كردند و با گريه و اندوه و سر و سينه زنان با يكديگر ديدار نمودند. در آنجا مجلس غم و اندوه و ماتم برپا كردند و زنانِ روستاهاى مجاور كربلا نيز به آنها پيوستند و چند روز در آنجا مجلس ماتم پرشورى برپا شد. (1)
از طرفى مى دانيم كه جابر در روز اربعين به زيارت امام حسين(عليه السلام) آمده بود (2) و ملاقات آنها با يكديگر در آن روز اتفاق افتاد؛ در نتيجه، اهل بيت(عليهم السلام) نيز در روز اربعين به كربلا آمدند.
در مورد ورود اهل بيت(عليهم السلام) در روز اربعين به كربلا از نگاه تاريخى نظرات مخالفى ابراز شده است.
که در این جا به بیان این اقول می پردازیم: قول اول، آن است كه اهل بيت(عليهم السلام) در همان سال 61 در روز بيستم صفر به كربلا وارد شدند كه نظر سيد بن طاووس در لهوف است و ابن نما نيز همين را معتقد است. (3)
در نفس المهموم از قول «تاريخ حبيب السّير» آمده است كه يزيد سرهاى شهيدان را به على بن الحسين(عليه السلام) تسليم كرد و آن حضرت سرها را روز بيستم صفر به بدن ها ملحق كرده و سپس به مدينه بازگشت، (4) و در مقتل الحسين مقرّم اين سخن از ابوريحان بيرونى در ـ الآثار الباقيه ـ نيز نقل شده است. (5)
مطابق اين سخن، مى توان گفت كه اهل بيت نيز همراه امام سجاد(عليه السلام) در روز اربعين به كربلا آمدند و سخن سيد بن طاووس تقويت مى شود.
قول دوم، از شيخ مفيد است كه مى نويسد: «روز بيستم صفر روزى است كه خاندان حرم حسينى از شام به مدينه آمدند، و اين روز همان روزى است كه جابر بن عبدالله انصارى به كربلا براى زيارت قبر امام حسين(عليه السلام) آمد و او نخستين كسى است كه قبر آن حضرت را زيارت كرد». (6)
شيخ طوسى نيز در مصباح المتهجّد تصريح مى كند: روز بيستم صفر، روز ورود حرم حسينى از شام به مدينه است. (7)
قول سوم، از سيد بن طاووس در كتاب اقبال است كه ايشان در اين كتاب، هم ورود حرم حسينى را در اربعين به كربلا بعيد مى شمرد و هم ورودشان را به مدينه (8) و علامه مجلسى نيز هر دو را بعيد مى داند. (9) در واقع سيد بن طاووس كه كتاب اقبال را پس از لهوف نوشته، نظرِ نخست خويش را نمى پذيرد، هرچند مى گويد: ممكن است آنها به كربلا رفته باشند، ولى نه در روز بيستم صفر. (10)
قول چهارم و پنجم، آنكه به هنگام رفتن از كوفه به شام، نخست به كربلا آمده اند (11) و يا آنكه بعد از مراجعت از شام به مدينه، در زمان ديگرى به كربلا آمده اند.
اين دو قول را مرحوم حاج شيخ عباس قمى در منتهى الآمال به برخى نسبت داده ولى آنها را ضعيف شمرده است؛ چرا كه در نقل ها نيامده است.
قول ششم، آن است كه خاندان حسينى در سال 62 يعنى يك سال بعد، در روز بيستم صفر به كربلا آمده اند؛ كه اين قول را فرهاد ميرزا در كتاب «قمقام زخّار» انتخاب كرده است. (12)
مطابق آنچه گفته شد، «سيد بن طاووس» در «لهوف» و «ابن نما» در «مثير الاحزان» و «شيخ بهايى» در «توضيح المقاصد» معتقدند اهل بيت(عليهم السلام) در اربعين اوّل به كربلا آمدند و مقصود، اربعين سال 61 است. زيرا گفته اند به هنگام مراجعت از شام از راهنماى كاروان خواستند آنها را به كربلا ببرد. ولى بسيارى ديگر از مورّخان و صاحب نظران اين سخن را نپذيرفتند. آنان نيز اقوال گوناگونى داشته اند و همين اختلاف اقوال و گوناگونى ديدگاه ها سبب ترديد شده است.
به هر حال، از مجموع شواهد و قرائن و كلماتى كه از عالمان و محقّقان ذكر شده، مى توان ورود اهل بيت(عليهم السلام) را در روز اربعين به كربلا تقويت كرد و سخنان آنان كه معتقدند كاروان اهل بيت(عليهم السلام) با جابر و همراهانش در كربلا ملاقات كردند و به عزادارى پرداختند، پذيرفت. و اگر جناب سيد بن طاووس در اقبال آن را بعيد مى شمرد مشكلى ايجاد نمى كند، چرا كه ايشان با فرض ماندن آنها به مدت يك ماه در شام، ورود آنها را در روز اربعين به كربلا نمى پذيرد، همان گونه كه ورودشان را در اين تاريخ به مدينه نيز قبول ندارد؛ ولى هنگامى كه ثابت شد، كاروان اسرا كمتر از ده روز در شام مانده اند، پذيرش سخن سيد بن طاووس در لهوف كه ورود آنها را به كربلا همزمان با ورود جابر از قول راوى نقل كرده، به حقيقت نزديك تر است.
در واقع، سيدبن طاووس در تاريخ معتبرى اين حادثه را ديده بود و آن را در لهوف نقل كرده، ولى بعداً كه در تاريخ ديگرى خوانده است آنها به مدت يك ماه در شام مانده اند، ورود كاروان اهل بيت(عليهم السلام) را در روز اربعين به كربلا ناممكن دانسته است. در نتيجه، با ردّ سخن آنان كه اقامت يك ماهه را در شام مطرح كرده اند، موضوع ورود اهل بيت(عليهم السلام) در اربعين سال 61 به كربلا تثبيت مى شود.
طبيعت امر نيز اقتضا مى كند كه اين كاروان قبل از رفتن به مدينه بار ديگر با آسودگى به كربلا بروند و با قبور شهدا تجديد ديدار نمايند.
مرحوم حاج ميرزا ارباب (از علماى معروف قم) مى نويسد: «به حسب عادت بعيد مى نمايد كه آن قافله دل شكسته كه با اكراه و اضطرار از كربلا كوچ كردند و از گريه و سوگوارى منع شدند و اجساد شريفه شهداى خود را در مقابل آفتاب ديدند، بدون آگاهى برحال مقابر مقدّسه و اطلاع بر حال، به مدينه رجوع كنند و به زيارت آن تربت مقدّسه فائز نشده، برگردند». (13)، (14)

پی نوشت:
(1). ملهوف (لهوف)، ص 225.
(2). شيخ طوسى در مصباح المتهجد، ص 548، و شيخ مفيد در مسارّ الشيعه، ص 46، به اين مطلب تصريح كرده اند (همچنين رجوع كنيد به: منتهى الآمال، شرح حال زندگانى امام حسين(عليه السلام)).
(3). مثيرالاحزان، ص 107. شيخ بهايى نيز معتقد است در اربعين حسينى، اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا آمدند و با جابر ملاقات كردند (توضيح المقاصد، ص 6) هر چند وى اربعين را روز نوزده صفر مى داند، ولى با توجه به آنكه امام حسين در عصر عاشورا به شهادت رسيد، بايد ابتداى اربعين را از روز يازدهم حساب كرد ولذا بيستم صفر،اربعين آن حضرت مى شود (رجوع كنيد به: تحقيق درباره اربعين، ص 201 - 202).
(4). نفس المهموم، ص 269.
(5). مقتل الحسين مقرّم، ص 363.
(6). مسارّالشيعه، ص 46.
(7). مصباح المتهجد، ص 548.
(8). اقبال الاعمال، ج 3، ص 100 - 101. وى مى نويسد: پس از ورود كاروان اسيران به كوفه، عبيدالله بن زياد براى يزيد نامه نوشت تا تكليفش را درباره اسرا روشن سازد و يزيد پاسخ داد كه آنها را به شام روانه كند، اين رفت و برگشت و سپس حركت و رسيدن به شام بيست روز يا بيشتر طول مى كشيد؛ و از طرفى وقتى آنها به شام رسيدند، در آنجا نيز آنها را يك ماه در مكانى كه از سرما و گرما حفظشان نمى كرد، جاى دادند؛ بنابراين، طبيعت كار اقتضا مى كند كه آنها بيش از چهل روز از شهادت امام حسين به عراق و يا مدينه برسند.
(9). زاد المعاد، ص 402.
(10). اقبال، ص 101.
(11). قول چهارم را ناسخ التواريخ (ج 3، ص 176) انتخاب كرده است. مرحوم شعرانى نيز در ترجمه نفس المهموم (ص 270) اين قول را ترجيح داده است.
(12). قمقام زخار، ص 586.
(13). اربعين حسينيه، ص 242 ـ 243.
(14). گرد آوري از کتاب: عاشورا ريشه ‏ها، انگيزه‏ ها، رويدادها، پيامدها، سعید داودی و مهدی رستم نژاد،(زیر نظر آيت الله العظمى ناصر مكارم شيرازى)، امام على بن ابى طالب عليه السلام‏، قم‏، 1388 ه. ش‏، ص 625.

پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی