صفات امام معصوم(ع) چیست؟

شش ویژگی به ما عطا شده و در هفت ویژگی از دیگران برتری یافته ایم: علم، حلم، جوانمردی، فصاحت، شجاعت، و محبت در قلب ها به ما عطا شد. و برتری یافتیم به اینکه: پیامبر برگزیدة خدا حضرت محمد(ص) از ماست، صدّیق از ماست، طیّار از ماست، اسدالله و اسدالرسول از ماست، و سرور زنان جهانیان حضرت فاطمة بتول (سلام الله علیه) از ماست، و دو فرزند این امت و دو سرور جوانان اهل بهشت از مایند.

شناخت امام
عظمت مقام امامت، ایجاب می نماید، کسی که حائز آن می شود از بالاترین صفات کمالی برخوردار باشد زیرا امامت، جایگاه راهبری، هدایت و نیابت رسول اللّه(ص) است. به همین دلیل، دربارة کسی که به این مقام راه می یابد، ویژگی های ممتازی بیان شده است و لذا هر کس در پی کسب شناخت امام باشد، ناگزیر از جست وجوی این ویژگی هاست و هرکس واجد آن باشد، امام خواهد بود و در غیر این صورت، نه.

در کتاب امام مهدی(ع)؛ ردّی بر مدعیان امامت آمده است:

«... پس میان ایشان و برادران، پسرعموها و همة خویشاوندانشان تمایزی آشکار قرار داده شده که به واسطة آن حجت ‍[خدا] از احتجاج شدگان و امام از مأموم بازشناخته می شود. از جمله اینکه آنان را در برابر گناهان عصمت بخشیده، از عیب ها به دور، از آلودگی ها پاک، و از شبهات عاری ساخته و ایشان را نگاهبانان علم اش، امانتداران حکمت اش و جایگاه سرّش قرار داده و به وسیلة برهان ها حمایت شان نموده است. در حالی که اگر چنین نبود، همة مردم با هم یکسان بودند و هر کسی می توانست مدّعی امر خدا باشد»1.

اکنون، در ادامه متونی را که ویژگی های جامع امامت را بیان کرده مرور می کنیم و سرانجام به دو ویژگی ممتاز عصمت و علم خواهیم پرداخت.

صفات امام
حضرت امیرالمؤمنین، امام علی(ع) در روایتی می فرمایند:

امامی که شایستة مقام امامت باشد، نشانه هایی دارد: از جمله اینکه، اول، می داند که معصوم از گناه کوچک و بزرگ آن بوده، نیازمند پرسش نشده، در پاسخ گویی به خطا نرفته، سهو و فراموشی نداشته، و به چیزی از امور دنیا سرگرم نمی شود. دوم، عالم ترین انسان ها نسبت به حلال و حرام، اجرای احکام، و امر و نهی خداوند و همة آنچه انسان ها به خدا نیاز دارند می باشد، مردم نیازمند اویند و او از آنان بی نیاز. سوم، می باید که شجاع ترین انسان ها باشد، زیرا او گروه (محور) مؤمنان است که به سوی او بازمی گردند، اگر از فرط خستگی و کندی شکست یابد، همة انسان ها به سبب شکست او، متلاشی شوند. چهارم، می باید سخی ترین انسان ها باشد، هر چند همة اهل زمین بخل ورزند؛ چون اگر حرص و آز بر او مستولی شود، نسبت به اموال مسلمین که تحت اختیار اوست آزمندانه عمل خواهد کرد. پنجم، عصمت از جملة گناهان، که به وسیلة آن از پیروان که غیر معصوم اند ممتاز شده، زیرا اگر معصوم نبود، از ورود به هلاکت گاه های گناهان کشنده و شهوت ها و لذات نفسانی، که مردم در آن واقع می شوند، ایمن نبود»2.

در روایتی از حضرت امام رضا(ع) در پاسخ به این سؤال که:

از چه طریقی ادعای امامت از کسی که مدعی آن است، پذیرفته می شود، فرمودند: «از طریق نصّ و نشانه». سؤال شد: نشانة امام چیست؟ فرمودند:

علم و مستجاب الدعوه بودن3.

حضرت امام صادق(ع) نیز فرمودند:

ده خصلت، از ویژگی های امام است: عصمت، نصوص، و اینکه عالم ترین مردمان، پرهیزکارترین شان نسبت به خدا، آگاه ترینشان نسبت به کتاب خدا، جانشین و وصیّ معروف و آشکار (امام پیشین)، و دارای معجزه و نشانه است. دیده اش به خواب می رود ولی قلبش نمی خوابد، سایه ندارد و از پشت سرش مانند پیشِ رویش می بیند4.

تردیدی نیست که این موارد و دیگر ویژگی ها بر امامان دوازده گانه(ع) پس از رسول الله(ص) منطبق است.

رسول خدا(ص) در روایتی چنین فرمودند:

«خداوند عزوجل به ما، ده خصلت اختصاص داده که آنها را به احدی قبل از ما عطا نفرموده بود و در احدی غیر از ما وجود ندارد: حکم (فرمان الهی)، حلم، علم، نبوت، جوان مردی، شجاعت، میانه روی، راستی، پاکی و پاک کنندگی، و عفت فقط در ما وجود دارد. و ما کلمة پرهیزکاری، راه هدایت، والاترین نمونه، بزرگ ترین دلیل، محکم ترین دست آویز، و ریسمان نیرومندیم. ما کسانی هستیم که خداوند به مودت ما امر فرموده است.

فماذا بعد الحقّ إلاّ الضّلال فأنّی تصرفون؛5

و بعد از حقیقت، جز گمراهی چیست؟ پس چگونه (از حق) بازگردانده می شوید؟»6

از امام امیرالمؤمنین(ع) نیز روایت شده که فرمودند: «ما اهل بیت، درخت نبوت، جایگاه رسالت، مورد آمدو شد ملائکه، خانة رحمت و معدن علم ایم»7.

در خطبة امام زین العابدین(ع) در مجلس یزید، آن حضرت فرمودند:

شش ویژگی به ما عطا شده و در هفت ویژگی از دیگران برتری یافته ایم: علم، حلم، جوانمردی، فصاحت، شجاعت، و محبت در قلب ها به ما عطا شد. و برتری یافتیم به اینکه: پیامبر برگزیدة خدا حضرت محمد(ص) از ماست، صدّیق از ماست، طیّار از ماست، اسدالله و اسدالرسول از ماست، و سرور زنان جهانیان حضرت فاطمة بتول (سلام الله علیه) از ماست، و دو فرزند این امت و دو سرور جوانان اهل بهشت از مایند8.

این صفات کمالیه در هر یک از امامان(ع) به یک میزان قرار دارد، هر چند در بعضی از ایشان، چند صفت بارزتر از سایر آنهاست، و این به دلیل وجود اسباب و ظروف زمانی و مکانی است.

از حضرت صادق(ع) روایت شده که فرمودند: «ما در امر (امامت)، فهم، و حلال و حرام در یک مسیر قرار داریم، اما رسول خدا و حضرت علی (علیهما السلام) از فضایل ممتازی برخوردارند»9.

علامه سید محسن امین دربارة فضایل امامان(ع) می نویسد:

مناقبی که ما برای هر یک از امامان(ع) بیان کردیم، با مناقب امام دیگر تفاوت دارد. البته معنای این سخن آن نیست که منقبتی که ویژة یکی از امامان(ع) است در وصف امام دیگر صادق نباشد، زیرا هر یک از ایشان در همة مناقب و فضایل مشترک بوده، و نور و سرشت و احدی دارند و کامل ترین اهل زمان خویش در همة صفات والا و برتراند. اما به دلیل اینکه شرایط و مقتضیات زمان متفاوت است، ظهور آن ویژگی ها نیز تفاوت می کند. به عنوان مثال، ظهور صفت شجاعت در امیرالمؤمنین و فرزند آن حضرت، امام حسین(ع)، مانند ظهور آن در بقیة ائمه(ع) نیست زیرا شجاعت امام علی(ع) از طریق جهاد به همراه رسول اعظم(ص) و نبرد با ناکثین، مارقین و قاسطین در ایام حکومت شان و شجاعت امام حسین(ع) در واقعة کربلا که در آن به ایستادگی در برابر ظالمان امر نمود، ظهور یافت. ولی آثار شجاعت سایر ائمه(ع) به صورت آشکار بروز و ظهور نیافت زیرا ایشان مأمور به صبر و مدارا بودند و همگان بر این امر متفق اند که آنان شجاع ترین مردم زمان خود بوده اند. همچنین آثار علم در حضرات باقر و صادق(ع) بیش از سایر امامان(ع)، به دلیل از بین رفتن شرایط خفقان، ظهور یافت. زیرا این دو امام همام، در پایان حکومت رو به اضمحلال اموی و ابتدای حکومت نوپای عباسی می زیستند و همگان متفق اند که عالم ترین افراد زمان خود بودند. لذا آثار کرم و سخاوت، کثرت صدقات و آزاد کردن بندگان در ایشان بارزتر از سایر امامان(ع) است، که ممکن است دلیل آن بسط ید این دو امام یا فزونی تعداد نیازمندان در سرزمین ایشان باشد. علاوه بر این عبادت این امامان(ع) نیز بارزتر و آشکارتر از سایران بوده است، بنابر برخی از موجبات و متقضیات همچون، اندک بودن اطلاع مردم از حالات دیگر امامان، یا کوتاه بودن حیات دنیوی آنان و نظایر این دلایل در حالی که همگی عابدترین افراد دوران خود بوده اند.

یا اینکه آثار حلم و بردباری در بعضی از ایشان آشکارتر از دیگران بوده، به دلیل فراوانی ابتلاءات و انواع آزار و اذیت ها نسبت به آنان که موجب بروز حلم انسان حلیم می شود، در حالی که همه ایشان حلیم ترین افراد زمان خود بوده اند. و همچنین دیگر مقتضیات و ویژگی ها»10.

و جهانیان به وجود صفات کمالیه در ائمه اطهار(ع) گواهی داده، و حتی دشمنانشان آن را تأیید کرده اند. « الفضل ما شهدت به الأعداء؛ فضیلت و برتری آن است که مخالفان و دشمنان نیز به آن گواهی دهند». هرچند تلاش های فراوانی از سوی دشمنانشان صورت گرفت تا به ویژگی ناشایستی در وجود ایشان دست یابند اما نتوانستند. به منظور آگاهی از شهادت دشمنان بر فضایل اهل بیت(ع) می توان به کتاب های تاریخ و سیره مراجعه کرد که مملو از آنهاست.

پی نوشت ها:

1. کلمة الإمام المهدی(ع)، ص 231.

2. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة.

3. عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 216.

4. شیخ صدوق، الخصال، ص 428.

5. سورة یونس (10)، آیة 32.

6. شیخ صدوق، همان.

7. همان، ص 167.

8. همان، ص 168.

9. کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 275.

10. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، زندگی امام صادق(ع).